Москва ва Боку ўртасида зиддият: Озарбайжоннинг янги мустақил йўли Россияда таҳликали кескинлик уйғотди

Охирги кунларда Озарбайжон ва Россия ўртасидаги алоқаларда янгидан-янги муаммоли вазиятлар кузатилмоқда. Бошқа йилларда ўзаро ҳамкорлик ва савдо муносабатлари билан эътироф этилган Москва ва Боку сўнгги воқеалар ортидан бир-бирини очиқ айблаш ва танқид қилишга ўтди.

Кўп йиллар давомида Россия нафақат иқтисодий, балки сиёсий жиҳатдан ҳам Озарбайжон устидан таъсирини сақлаб қолишга интилган эди. Аммо сўнгги воқеалар бу баланc ўзгарганини кўрсатмоқда. 27 июн куни Екатеринбургда озарбайжонлик фуқароларга нисбатан амалга оширилган кенг кўламли рейдда Россия полицияси томонидан 50 дан зиёд инсон ҳибсга олинди. Миграцион операция чоғида иккита инсон ҳалок бўлган, яна бир нечта фуқаро оғир тан жароҳатлари билан шифохонага ётқизилган.

Озарбайжон расмий идоралари бу вазиятни чуқур ўрганиб чиқишни талаб қилиб, Россия ҳукуматидан айбдорларни жавобгарликка тортиш ва жабрланувчиларнинг яқинларига товон тўлашни қатъий сўради. Бу билан бирга, Озарбайжоннинг “Sputnik Озарбайжон” офисида ҳам махсус рейд амалга оширилиб, икки шахс ушлангани Боку ва Москва ўртасидаги муносабатларни янада таранглаштирди.

Россиянинг пропаганда агентлиги сифатида танилган ушбу офисдаги ушлаш операцияси ортидан Озарбайжон расмийлари ушланганларни ФСБ агентлари сифатида кўрсатишга уринди. Бу ҳаракатларга жавобан, Россияда ҳам бир нечта озарбайжон диаспорасига мансуб шахслар ҳибсга олинди.

Музокаралар ва дипломатик тортишувлар ортдан-ортга кечмоқда. Россия расмийлари Бокунинг кескин эътирозини “демарш” деб баҳолади. Таҳлилчилар Озарбайжоннинг бу сафар жиддий тўқнашувга киришгани, Москва таъсирида бўлишни истамаслиги, халқаро майдонда ўзининг реал овозига эга давлатга айланаётганини таъкидлашмоқда.

Таранглик кучайишига яна бир сабаб сифатида, 2024 йил 25 декабрь куни Қозоғистоннинг Оқтов шаҳри яқинида содир бўлган авиафалокат ҳам қайд этилмоқда. Azerbaijan Airlines авиакомпаниясига қарашли Embraer 190 учоғи ҳалокатга учраган ва ундаги кўплаб йўловчилар ҳамда экипаж ҳалок бўлган. Ҳалокатдан сўнг, учоқ Россия ҳаво мудофаа тизими орқали уриб туширилгани ҳақида хабарлар тарқалди. Бу ҳолат Москва ва Боку муносабатига янада жиддий соя ташлади — ҳатто Озарбайжон президенти Илҳом Алиев Россияга режалаштирилган ташрифини бекор қилди.

Озарбайжон расмийлари бу фожеа учун Россиядан кечирим сўраш, айбдорларни жазолаш ва жабрланувчиларнинг яқинларига товон тўлашни талаб қилиб келмоқда. Бир пайтлар халқаро майдонда биргаликда ҳаракат қилишга интилиб, 2022 йил 22 феврал куни иттифоқчилик ҳақидаги шартномани имзолаган икки давлат, бугун бир-бирига қарши турли майдонларда даъво билдиряпти.

Иқтисодий жиҳатдан Россия — Озарбайжоннинг энг йирик савдо ҳамкорларидан бири. 2024 йилда ўзаро савдо айланмаси 4,8 миллиард долларни ташкил этди. Россия Озарбайжонга 3,6 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилган бўлса, Озарбайжондан 1,2 миллиард долларлик товар импорт қилган. Россия Озарбайжон учун Италия ва Туркиядан кейинги энг муҳим ҳамкор. Бироқ Озарбайжон Россия иқтисодиётида атиги 0,6 фоиз улушга эга.

Мутахассисларнинг таъкидлашича, агар Россия ўз бозорларини ёпса, Озарбайжон янги экспорт йўналишларини излашга мажбур бўлади, бу эса ички иқтисодда муаммолар ва ишсизлик ошишига олиб келиши мумкин. Бошқа томондан, Россия санкцияларга учраган замонда, нефт ва газини Европага чиқаришда, техник маҳсулотлар ва саноат жиҳозлари етказиб беришда Озарбайжон ҳудудидан кенг фойдаланади. “Шимол-Жануб” халқаро транспорт йўналиши орқали темирйўл ва транзит имкониятлари ҳам ушбу икки давлат манфаатларини боғлаб туради.

Геосиёсий нуқтаи назардан қараганда, Озарбайжон кейинги йилларда ўз мустақиллигини ва ташқи сиёсатда эркинлигини янада намоён эта бошлади. Вашингтондаги Кеннан институти ва бошқа халқаро таҳлил марказлари эксперти Максим Трудолюбов таъкидлаганидек, Боку энди “ички бозорга тобе ва ҳар нарсага рози бўладиган” кичик давлат ролини ўйнашдан воз кечди. Озарбайжон энди Москвага очиқ эътироз билдиришдан чўчимайди, ҳатто уларнинг таъсирига қарши туриш учун зарур чоралар кўради.

Таҳлилчилар фикрича, Россия учун Озарбайжон билан муносабатлар нафақат савдо, балки сиёсий, ҳарбий ва транзит жиҳатдан ҳам ўта муҳим. Озарбайжон эса янги бозорлар, янги ҳамкорликлар ва геосиёсий эркинлик сари дадил қадам ташламоқда. Бу жараёнда, Москва ҳам ўзининг таъсир майдонидаги рақибларига кучли “жавоб” беришга уринади, лекин постсовет давлатларининг янги мустақил сиёсат олиб боришга интилувчанлиги йилдан-йилга ошиб бормоқда.

Жошуа Кучера каби халқаро таҳлилчилар таъкидлашича, Боку ва Москва мафкуравий жиҳатдан Ғарб таъсирига қарши умумий позицияда турган бўлса-да, реал вазиятда бир-биридан тобора узоқлашмоқда. Россия учун Озарбайжон — техник ва иқтисодий боғлиқлик нуқтасида жуда муҳим бўлиб қолмоқда. Шу билан бирга, Озарбайжон ўзининг янги имкониятларини кенгайтиришда давом этмоқда.

Тарихий жиҳатдан қараганда, икки давлат ўртасида имзоланган иттифоқчилик шартномалари амалда доим ҳам юзага чиқмаган. Савдо ва иқтисоддаги яқинлик ортидан сиёсий ва дипломатик қарама-қаршиликлар ҳам кескинлашмоқда.

Шундай экан, Москва ва Боку муносабатлари янги босқичга кўтарилган. Озарбайжон бугун нафақат минтақада, балки халқаро миқёсда ҳам ўз сўзини айтишга интилмоқда. Россия эса бу вазиятга ўз таъсирини сақлаб қолиш учун турли чоралар кўришга мажбур бўлаётгани аён.

Мазкур зиддиятнинг келажакда қандай ечим топиши ва бу дипломатик “сессия”нинг қай тарзда якунига етиши бутун минтақа ва жаҳон ҳамжамияти учун қизиқиш уйғотмоқда. Zamin.uz эса, бу жараёнда барча муҳим воқеалар ва таҳлиллар билан тезкор равишда ўқувчиларини хабардор қилиб боради. «Замин»ни Telegram’да ўқинг!