Pokiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi chegara tirikchilik, savdo va asosiy ta’minot manbai bo‘lib, yana keskinlik va halokatli iqtisodiy oqibatlar markaziga aylandi.
Ikki tomon o‘rtasida jangovar harakatlar boshlangan 11 oktyabrdan beri savdo-sotiq to‘xtab qoldi.
Uzoq vaqtdan beri transchegaraviy almashinuv qon tomirlari bo‘lib xizmat qilgan Torxam, G‘ulomxon, Xarlachi, Angor Adda va Chaman dovonlari nafaqat transport vositalarining harakatiga, balki millionlab odamlar tayanadigan nozik muvozanatga qarshi to‘siq bo‘lib turibdi.
Bu boshi berk ko‘chaga kirib qolganiga deyarli ikki hafta bo‘lgan bo‘lsa-da, oqibatlari iqtisodiy bo‘g‘ilishga o‘xshab bormoqda.
Allaqachon inflyatsiya, iqlim inqirozlari va fiskal mo‘rtlikdan larzaga kelgan Pokiston endi uy xo‘jaliklari darajasida yangi va keskin zarbalarni qabul qilmoqda. Peshovardan Lahorgacha bo‘lgan bozorlarda bir paytlar oddiy bo‘lgan sabzavotlarga shisha ortiga qo‘yilgan hashamatli tovarlar kabi munosabatda bo‘lishmoqda.
Pokiston oshxonalarida odatda kamtarona va hamma joyda mavjud bo‘lgan pomidorlar kutilmaganda bir kilogrammi uchun 600 PKR (2,14 dollar) gacha ko‘tarildi. Bunday raqamlar nafaqat oziq-ovqat inflyatsiyasini, balki kam ta’minlangan oilalarning o‘zini munosib tarzda boqish qobiliyatining pasayishini ham anglatadi.
Olma va boshqa mevalar, ularning aksariyati Afg‘oniston chegarasidan olib kelinadi, xuddi shunday do‘konlardan g‘oyib bo‘ldi yoki ularning kundalik ehtiyojlarini masxara qiladigan narxlar darajasiga ko‘tarildi.
Iste’molchi yo ancha kamga ko‘nishga, yoki ancha ko‘p to‘lashga majbur bo‘ladi. Chegara qanchalik uzoq vaqt yopiq qolsa, bu bo‘shliqlar shunchalik kengayib, chuqur iqtisodiy yaralarni kesish xavfini tug‘diradi va bu yaralar osonlikcha bitmaydi.
Savdogarlarning ogohlantirishicha, minglab to‘xtab qolgan yuk mashinalarini haydab kelayotgan hozirgi vaziyat guruch, shakar, go‘sht, dori-darmon va sut mahsulotlari kabi asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining yanada kengroq taqchilligini keltirib chiqarishi mumkin.
Chegaraning yopilishi chorasizlik namoyishiga aylandi. Birgina Torxemning o‘zida yuzlab mashinalar temir qoplamali arosatda o‘tiribdi, motorlar o‘chgan, haydovchilar yuklari ustida foydaning issiqda chirib ketishini kuzatib turgan soqchilardek o‘tirishibdi.
Tez buziladigan mahsulotlar bilan to‘ldirilgan konteynerlar asta-sekin chiriy boshlaydi va bir paytlar tirikchilik manbai bo‘lgan bu yerlar u yoqdan-bu yoqqa aylanib, chiqindixonaga aylanadi. Bu shunchaki logistik kechikishlar emas. Bu ikki tomondagi oilalar kechki ovqat uchun arzon oziq-ovqat topishga qiynalgan bir paytda oziq-ovqatning buzilishi.
Kvettada joylashgan ishbilarmon doiralarning hisob-kitoblariga ko‘ra, har kuni taxminan bir million dollar yo‘qotiladi. Ikki davlat o‘rtasidagi qariyb 2,3 milliard dollarga baholangan yillik savdo nafaqat sekinlashdi, balki geosiyosiy kelishmovchiliklar darzlariga singib ketdi.
Quyoshning har bir chiqishi eksportchilar, fermerlar, transport xodimlari va do‘kondorlar uchun yo‘qotishlarni chuqurlashtiradi. Bir paytlar o‘zaro manfaatli tovarlar oqimi bo‘lgan narsa endi qimmatga tushadigan noaniqlik holatida muallaq turibdi.
Iqtisodiyot ortida ham xuddi shunday yo‘l-yo‘lakay inson tarixi yotadi. Afg‘oniston ichkarisida 5 mingga yaqin pokistonlik qolib ketmoqda, ular uylariga qaytolmayapti.
Ular noaniq bo‘lib ko‘ringan chegaraning ochilishini kutishadi, kunlarni aniqliksiz va orqaga qaytmasdan sanashadi. Ularning arosati kengroq vaziyatni o‘zida mujassam etadi: tuzoqqa tushgan, tashvishli va diplomatik sovuqlik soyasida qolgan.
Ushbu inqirozning vaqti uning oqibatlarini yanada og‘irlashtiradi. Pokistonning yozi dalalarni cho‘ktirgan, chorva mollarini vayron qilgan va qishloq hayotining butun cho‘ntaklarini yo‘q qilgan to‘xtovsiz suv toshqinlari bilan ajralib turdi.
Tarixan Pokistonni boqish vazifasini o‘z zimmasiga olgan Panjob viloyati qishloq xo‘jaligida sezilarli muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Suv toshqinidan zarar ko‘rgan hududlardagi oilalar hali oyoqqa turgani yo‘q, ular davlat yordami, daromadlarning qisqarishi va o‘zgaruvchan narxlar o‘rtasida qaltis hayot kechirmoqda. Ular uchun chegaraning yopilishi ikkinchi to‘lqindek ta’sir qiladi. Bir paytlar og‘riqli tuyulgan oziq-ovqat inflyatsiyasi endi boshqarib bo‘lmaydigan darajaga yetdi.
Islomobod va Kobul o‘rtasidagi ikki tomonlama munosabatlardagi hozirgi nosozlik to‘satdan uzilish emas, balki so‘nggi yillarni belgilab bergan ishonchsizlik va vaqti-vaqti bilan adovatning davomidir.
Biroq, diplomatik zarbalar endi faqat matbuot bayonotlari va yopiq eshiklar ortidagi uchrashuvlar bilan cheklanib qolmaydi. Bu keskinlashuvni na shakllantirgan, na undan foyda ko‘rgan oddiy fuqarolar o‘z qorinlari, hamyonlari va ruhiy chidamliligi bilan uning oqibatlarini yengib o‘tishga majbur bo‘lmoqda.
Bozorlar iztirobning eng halol barometri bo‘lib xizmat qiladi. Bugun esa ular qichqirishyapti. Mahsuloti talon-toroj bo‘lishini kuzatib turgan savdogar o‘zi ko‘tara olmaydigan isrofgarchilikka guvoh bo‘ladi.
Yangi sabzavotlarni iste’mol qilishga majbur bo‘lgan ota-ona oilasi salomatligi uchun qo‘rquvni jimgina yutib yubormoqda. Ish haqi muzlatilgan, oziq-ovqat narxi esa oshib ketgan ishchi o‘zi yaratmagan inqirozga yanada chuqurroq kirib boradi.
Bu inflyatsiya jadvalidagi mavhum chiziqlar emas. Ular oila budjetini sovurib, ijtimoiy barqarorlikni izdan chiqarmoqda.
Afg‘oniston bilan transchegaraviy savdo uzoq vaqtdan beri davlatning o‘zi ko‘pincha e’tiborsiz qoldiradigan jamoalarni qo‘llab-quvvatlab kelgan. Balujiston va Xayber-Paxtunxva kabi joylarda chegara orqali tijorat harakati tirikchilik uchun qo‘shimcha emas; u omon qolish uchun markaziy ahamiyatga ega.
Yopilish bu mintaqalarda g‘alati aks-sado beradi va ularning iqtisodiy tuzilmalari Kobul bilan samarali aloqalarga qanchalik bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu munosabatlar barbod bo‘lganda, ularning mavjudlik arxitekturasi bevosita xavf ostida qoladi.
Kengroq ma’nodagi oqibatlar yanada kengroq tarqaladi. Pokistonning qaltis iqtisodiy ahvoli yana bir beqarorlashtiruvchi kuchga o‘rin qoldirmaydi.
Xorijiy zaxiralar kam, qarz majburiyatlari juda katta va inflyatsiya o‘sib borayotgan bir paytda, narxlarni oshiradigan va savdoni to‘xtatib qo‘yadigan chegara falaji shundoq ham xavfli vaziyatni yanada keskinlashtiradi.
Iqtisodiyoti inqirozga uchragan mamlakatlar uchun odatiy bo‘lgan zanjir reaksiyasida, asosiy mahsulotlar narxining oshishi keyingi tartibsizliklarni keltirib chiqarishi, qashshoqlikni chuqurlashtirishi va jamoatchilik kayfiyatini pasaytirishi mumkin.
Afg‘oniston ham og‘riyapti. Uning oziq-ovqat, tibbiy buyumlar va xalq iste’moli mollari bilan ta’minlanishi ham cheklangan.
Ammo Pokistonning ko‘p sonli aholisi va mo‘rt iqtisodiyotining nomutanosibligi bu vaqtinchalik yopilishni o‘z fuqarolari uchun alohida jazo qozoniga aylantiradi.
O‘tayotgan har bir qo‘shimcha kun yangi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, ular faqat darvozalar ochilganda erib ketmaydi.
Pokiston va Afg‘oniston rasmiylarining Istanbuldagi uchrashuvi 28 oktyabr kuni bir qarorga kelinmasdan yakunlandi, bu esa to‘xtatilgan azob-uqubatlar holatini uzaytirdi.
Shu bilan birga, soat yo‘qotishlarni sanayveradi, yomonlashib borayotgan taqchillikni ritorika bilan emas, balki kilogramm va rupiya bilan o‘lchaydi.
Aslida, yopilish noqulay haqiqatni eslatadi: davlatlarning siyosiy tanlovlari ularning eng kambag‘al fuqarolarining kundalik hayoti orqali aks-sado beradi.
Bir paytlar aloqa ramzi bo‘lgan chegara postlari endi ochlikni rizqdan, ta’minotni muhtojlikdan ajratib turuvchi qal’a vazifasini o‘tamoqda.
Natijada, muhim iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlik qanchalik tez jamoaviy zaiflikka aylanishi mumkinligining shafqatsiz namoyishidir.
Hozircha to‘xtab qolgan yuk mashinalarida sabzavotlar so‘lib qolishda davom etmoqda, oilalar esa oziq-ovqatlarini kamaytirishda davom etmoqda.
Bozorlarda kerakli va arzon narsalar o‘rtasidagi o‘sib borayotgan farq vaqtinchalik buzilishni aks ettiradi. U taqdirlari chigal bo‘lib qolayotgan qo‘shnilar o‘rtasidagi ishonch va hamkorlikning nozikligini, ular buni tan olishadimi yoki yo‘qmi, aks ettiradi.
“Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!
