Покистон ва Афғонистон ўртасидаги чегара тирикчилик, савдо ва асосий таъминот манбаи бўлиб, яна кескинлик ва ҳалокатли иқтисодий оқибатлар марказига айланди.
Икки томон ўртасида жанговар ҳаракатлар бошланган 11 октябрдан бери савдо-сотиқ тўхтаб қолди.
Узоқ вақтдан бери трансчегаравий алмашинув қон томирлари бўлиб хизмат қилган Торхам, Ғуломхон, Харлачи, Ангор Адда ва Чаман довонлари нафақат транспорт воситаларининг ҳаракатига, балки миллионлаб одамлар таянадиган нозик мувозанатга қарши тўсиқ бўлиб турибди.
Бу боши берк кўчага кириб қолганига деярли икки ҳафта бўлган бўлса-да, оқибатлари иқтисодий бўғилишга ўхшаб бормоқда.
Аллақачон инфляция, иқлим инқирозлари ва фискал мўртликдан ларзага келган Покистон энди уй хўжаликлари даражасида янги ва кескин зарбаларни қабул қилмоқда. Пешовардан Лаҳоргача бўлган бозорларда бир пайтлар оддий бўлган сабзавотларга шиша ортига қўйилган ҳашаматли товарлар каби муносабатда бўлишмоқда.
Покистон ошхоналарида одатда камтарона ва ҳамма жойда мавжуд бўлган помидорлар кутилмаганда бир килограмми учун 600 ПКР (2,14 доллар) гача кўтарилди. Бундай рақамлар нафақат озиқ-овқат инфляциясини, балки кам таъминланган оилаларнинг ўзини муносиб тарзда боқиш қобилиятининг пасайишини ҳам англатади.
Олма ва бошқа мевалар, уларнинг аксарияти Афғонистон чегарасидан олиб келинади, худди шундай дўконлардан ғойиб бўлди ёки уларнинг кундалик эҳтиёжларини масхара қиладиган нархлар даражасига кўтарилди.
Истеъмолчи ё анча камга кўнишга, ёки анча кўп тўлашга мажбур бўлади. Чегара қанчалик узоқ вақт ёпиқ қолса, бу бўшлиқлар шунчалик кенгайиб, чуқур иқтисодий яраларни кесиш хавфини туғдиради ва бу яралар осонликча битмайди.
Савдогарларнинг огоҳлантиришича, минглаб тўхтаб қолган юк машиналарини ҳайдаб келаётган ҳозирги вазият гуруч, шакар, гўшт, дори-дармон ва сут маҳсулотлари каби асосий озиқ-овқат маҳсулотларининг янада кенгроқ тақчиллигини келтириб чиқариши мумкин.
Чегаранинг ёпилиши чорасизлик намойишига айланди. Биргина Торхемнинг ўзида юзлаб машиналар темир қопламали аросатда ўтирибди, моторлар ўчган, ҳайдовчилар юклари устида фойданинг иссиқда чириб кетишини кузатиб турган соқчилардек ўтиришибди.
Тез бузиладиган маҳсулотлар билан тўлдирилган контейнерлар аста-секин чирий бошлайди ва бир пайтлар тирикчилик манбаи бўлган бу ерлар у ёқдан-бу ёққа айланиб, чиқиндихонага айланади. Бу шунчаки логистик кечикишлар эмас. Бу икки томондаги оилалар кечки овқат учун арзон озиқ-овқат топишга қийналган бир пайтда озиқ-овқатнинг бузилиши.
Кветтада жойлашган ишбилармон доираларнинг ҳисоб-китобларига кўра, ҳар куни тахминан бир миллион доллар йўқотилади. Икки давлат ўртасидаги қарийб 2,3 миллиард долларга баҳоланган йиллик савдо нафақат секинлашди, балки геосиёсий келишмовчиликлар дарзларига сингиб кетди.
Қуёшнинг ҳар бир чиқиши экспортчилар, фермерлар, транспорт ходимлари ва дўкондорлар учун йўқотишларни чуқурлаштиради. Бир пайтлар ўзаро манфаатли товарлар оқими бўлган нарса энди қимматга тушадиган ноаниқлик ҳолатида муаллақ турибди.
Иқтисодиёт ортида ҳам худди шундай йўл-йўлакай инсон тарихи ётади. Афғонистон ичкарисида 5 мингга яқин покистонлик қолиб кетмоқда, улар уйларига қайтолмаяпти.
Улар ноаниқ бўлиб кўринган чегаранинг очилишини кутишади, кунларни аниқликсиз ва орқага қайтмасдан санашади. Уларнинг аросати кенгроқ вазиятни ўзида мужассам этади: тузоққа тушган, ташвишли ва дипломатик совуқлик соясида қолган.
Ушбу инқирознинг вақти унинг оқибатларини янада оғирлаштиради. Покистоннинг ёзи далаларни чўктирган, чорва молларини вайрон қилган ва қишлоқ ҳаётининг бутун чўнтакларини йўқ қилган тўхтовсиз сув тошқинлари билан ажралиб турди.
Тарихан Покистонни боқиш вазифасини ўз зиммасига олган Панжоб вилояти қишлоқ хўжалигида сезиларли муваффақиятсизликка учради.
Сув тошқинидан зарар кўрган ҳудудлардаги оилалар ҳали оёққа тургани йўқ, улар давлат ёрдами, даромадларнинг қисқариши ва ўзгарувчан нархлар ўртасида қалтис ҳаёт кечирмоқда. Улар учун чегаранинг ёпилиши иккинчи тўлқиндек таъсир қилади. Бир пайтлар оғриқли туюлган озиқ-овқат инфляцияси энди бошқариб бўлмайдиган даражага етди.
Исломобод ва Кобул ўртасидаги икки томонлама муносабатлардаги ҳозирги носозлик тўсатдан узилиш эмас, балки сўнгги йилларни белгилаб берган ишончсизлик ва вақти-вақти билан адоватнинг давомидир.
Бироқ, дипломатик зарбалар энди фақат матбуот баёнотлари ва ёпиқ эшиклар ортидаги учрашувлар билан чекланиб қолмайди. Бу кескинлашувни на шакллантирган, на ундан фойда кўрган оддий фуқаролар ўз қоринлари, ҳамёнлари ва руҳий чидамлилиги билан унинг оқибатларини енгиб ўтишга мажбур бўлмоқда.
Бозорлар изтиробнинг энг ҳалол барометри бўлиб хизмат қилади. Бугун эса улар қичқиришяпти. Маҳсулоти талон-торож бўлишини кузатиб турган савдогар ўзи кўтара олмайдиган исрофгарчиликка гувоҳ бўлади.
Янги сабзавотларни истеъмол қилишга мажбур бўлган ота-она оиласи саломатлиги учун қўрқувни жимгина ютиб юбормоқда. Иш ҳақи музлатилган, озиқ-овқат нархи эса ошиб кетган ишчи ўзи яратмаган инқирозга янада чуқурроқ кириб боради.
Бу инфляция жадвалидаги мавҳум чизиқлар эмас. Улар оила бюджетини совуриб, ижтимоий барқарорликни издан чиқармоқда.
Афғонистон билан трансчегаравий савдо узоқ вақтдан бери давлатнинг ўзи кўпинча эътиборсиз қолдирадиган жамоаларни қўллаб-қувватлаб келган. Балужистон ва Хайбер-Пахтунхва каби жойларда чегара орқали тижорат ҳаракати тирикчилик учун қўшимча эмас; у омон қолиш учун марказий аҳамиятга эга.
Ёпилиш бу минтақаларда ғалати акс-садо беради ва уларнинг иқтисодий тузилмалари Кобул билан самарали алоқаларга қанчалик боғлиқлигини кўрсатади.
Бу муносабатлар барбод бўлганда, уларнинг мавжудлик архитектураси бевосита хавф остида қолади.
Кенгроқ маънодаги оқибатлар янада кенгроқ тарқалади.
Покистоннинг қалтис иқтисодий аҳволи яна бир беқарорлаштирувчи кучга ўрин қолдирмайди.
Хорижий захиралар кам, қарз мажбуриятлари жуда катта ва инфляция ўсиб бораётган бир пайтда, нархларни оширадиган ва савдони тўхтатиб қўядиган чегара фалажи шундоқ ҳам хавфли вазиятни янада кескинлаштиради.
Иқтисодиёти инқирозга учраган мамлакатлар учун одатий бўлган занжир реакциясида, асосий маҳсулотлар нархининг ошиши кейинги тартибсизликларни келтириб чиқариши, қашшоқликни чуқурлаштириши ва жамоатчилик кайфиятини пасайтириши мумкин.
Афғонистон ҳам оғрияпти. Унинг озиқ-овқат, тиббий буюмлар ва халқ истеъмоли моллари билан таъминланиши ҳам чекланган.
Аммо Покистоннинг кўп сонли аҳолиси ва мўрт иқтисодиётининг номутаносиблиги бу вақтинчалик ёпилишни ўз фуқаролари учун алоҳида жазо қозонига айлантиради.
Ўтаётган ҳар бир қўшимча кун янги қийинчиликларни келтириб чиқаради, улар фақат дарвозалар очилганда эриб кетмайди.
Покистон ва Афғонистон расмийларининг Истанбулдаги учрашуви 28 октябрь куни бир қарорга келинмасдан якунланди, бу эса тўхтатилган азоб-уқубатлар ҳолатини узайтирди.
Шу билан бирга, соат йўқотишларни санайверади, ёмонлашиб бораётган тақчилликни риторика билан эмас, балки килограмм ва рупия билан ўлчайди.
Аслида, ёпилиш ноқулай ҳақиқатни эслатади: давлатларнинг сиёсий танловлари уларнинг энг камбағал фуқароларининг кундалик ҳаёти орқали акс-садо беради.
Бир пайтлар алоқа рамзи бўлган чегара постлари энди очликни ризқдан, таъминотни муҳтожликдан ажратиб турувчи қалъа вазифасини ўтамоқда.
Натижада, муҳим иқтисодий ўзаро боғлиқлик қанчалик тез жамоавий заифликка айланиши мумкинлигининг шафқатсиз намойишидир.
Ҳозирча тўхтаб қолган юк машиналарида сабзавотлар сўлиб қолишда давом этмоқда, оилалар эса озиқ-овқатларини камайтиришда давом этмоқда.
Бозорларда керакли ва арзон нарсалар ўртасидаги ўсиб бораётган фарқ вақтинчалик бузилишни акс эттиради. У тақдирлари чигал бўлиб қолаётган қўшнилар ўртасидаги ишонч ва ҳамкорликнинг нозиклигини, улар буни тан олишадими ёки йўқми, акс эттиради.
“Zamin”ни Telegram'да ўқинг!
