Украина НАТОга қўшиладими?

11-12 июл кунлари Литва пойтахти Вилнюс шаҳрида бўлиб ўтган НАТОга аъзо давлатларнинг раҳбарлари учрашуви "Геосиёсат"нинг бугунги таҳлил мавзусидир. Ҳарбий алянс вакилларининг учрашуви ва саммит давомидаги баёнотларини муҳокама қилиш учун студиямизга сиёсатшунослар Камолиддин Раббимов ва Сайфиддин Жўраевларни таклиф қилдик.

Суҳбатимизни НАТОнинг энг асосий баёноти ҳақидаги савол билан бошламоқчиман.

Нега Украинани ҳарбий алянсга қабул қилиш борасида аниқ бир гап айтилмади? Яъни Столтенберг “Украинани НАТОга қабул қилиш жараёни соддалаштирилади” деди, бироқ нима учун аниқ вақти ва концепцияси мавжуд эмас?

Сайфиддин Жўраев: Фикрингизга унчалик қўшилмайман. Россия билан уруш тугаганидан сўнг қабул қилишга урғу беришди. Бундан ташқари, аъзолар ўртасида бир фикрга келиш бўлмаган, хусусан, АҚШнинг ўзи Украинани қабул қилиб бўлмайди, деди. Германия ҳам шу фикрни билдирди. Вақт ва шароит нуқтаи назаридан ноаниқлик кўриниши мумкин.

Балки НАТОнинг ўзи урушнинг чўзилишидан манфаатдордир. Ҳарбий саноатга ҳам фойда бу. Шу нуқтаи назардан кимлар учундир фойда, кимлар учундир фожиа бу уруш.

Лекин Украина ташлаб қўйилмайди. НАТО баёнотида ҳам айтилди. Украинанинг олдига демократик тамойилларни амалга ошириш талаби қўйилди. Қурол-яроғлар бўйича шартнома тузилиб, бир қисми Украинага кириб келишни ҳам бошлади.

Камолиддин Раббимов: 2008 йилда НАТОга аъзо бўлувчилар учун аъзолик ҳаракатлари дастури қабул қилинган. НАТО Украинага нисбатан мана шу дастурни бекор қилди, лекин аниқ муддат белгиланмади. Украина ҳозир блокка қўшилса, бошқа давлатлар ҳам урушга қўшилишига тўғри келади. Тўғридан тўғри Учинчи жаҳон урушига айланиб кетади.

Шунинг учун Коллектив Ғарб битта вазифа қўйяпти: Украина тезроқ Россияни енгиб, уруш тугаши керак. Бунинг учун бор ресурслар ташланади. Агар АҚШ қўллаётган Украина енгилса, АҚШнинг дунё геосиёсий майдонида обрўси тушади. Ғарбнинг мақсади — биргаликда Россияни енгиш, лекин НАТО орқали эмас. Шунинг учун ҳам АҚШ ва Германия Украинанинг НАТОга қўшилишига қарши бўлди. Аммо ҳозир ҳарбий ёрдам кучайяпти.

АҚШ Украинанинг НАТОга қўшилишига қарши бўлишига яна бир сабаб – кейинги йили АҚШда президентлик сайловлари, Республикачилар эса Украинанинг тез аъзо бўлишига қарши. Бундан ташқари, Россия ва Хитой муносабатлари, ҳали бу икки давлат иттифоқининг кучайиб кетишига тайёр эмас АҚШ. Мақсад — Украина НАТОга аъзо бўлгунига қадар вазиятни назоратда тутиш.

Сайфиддин Жўраев: НАТО шартномасининг 5-моддасида бир давлатга ҳужум қилинса, барча давлатлар урушга кириши тўғрисида айтилган. Агар Украина НАТОга аъзо бўлиб, ядро уруши хавфи туғилса, Россиянинг устун томонлари бор бу борада. Хитой билан яқинлашиш омили ҳам бор. НАТО ҳам кечаги концепциясида Хитойнинг позициясини манфаатларимиизга зид деб қабул қилди. Келажакда АҚШ ва ХХР ўртасида келишмовчилик юзага келса, АҚШнинг кучи етмайди. Кўзим тушган бир статистикага кўра, АҚШнинг захиралари етмас экан. НАТОнинг асосий молиячиси ҳам АҚШ, яъни НАТО дегани АҚШ дегани.

Туркия ЕИга қўшилиш эвазига Швецияни Шимолий алянсга қабул қилишга розилик берди. Анқаранинг мақсади фақатгина ЕИга киришми ёки бошқа амбициялар ҳам музокара столига қўйилганмиди?

Сайфиддин Жўраев: Туркиянинг ЕИга қўшилиш масаласи анчадан бери бор. Туркия ЕИга қўшилиш учун қўйилган шартларни бажаришига анча йиллар керак бўлади. Эрдўғаннинг яхши сиёсатчи экани кўринди бу ерда. Европа, АҚШ ва НАТО билан муносабатларни сақлаб қолиш учун Швеция масаласида ўзига хос тарзда фойдаланди.

Финландия ва Швециянинг НАТОга кириши аниқ бўлган. Фақат Россия билан чегарадош бўлгани учун чўзилиб кетаётганди. Россия ҳам бунга тайёргарлик кўриб юрганди. Туркиянинг ҳам Россия билан бўлган муносабатлари унчалик катта рол ўйнамайди деб ўйлайман. Президентлик сайловларида ҳам Қиличдор ўғли тарафдорларининг талаби Европага яқинлашиш эди, Эрдўған шу ташаббусни қўлга олди ҳозир. Нима бўлганда ҳам, Туркия учун яхши воқелик бўлди: ҳам ички, ҳам ташқи сиёсатда ўзини мустаҳкамлаб олди. Катта давлатлар билан мулоқот олиб бора оладиган қобилиятини кўрсатди. Туркиянинг бу сиёсати давом этади.

Камолиддин Раббимов: — Туркиянинг асосий муаммолари ички сиёсатда. Ўтган 5 йилда лира 500 фоиздан ортиқ қадрсизланди, инвестиция кириши пасайган. Ҳозирда Туркияга катта сармоя жалб қилиниши керак. F16 қирувчи самолётлари масаласида Туркия АҚШ билан келишолмас эди, энди эса сотишга рухсат берилди. Яқин 10-15 йил ичида Туркиянинг ЕИга кириш эҳтимоли мавжуд.

Туркиянинг ЕИга киришида вето қўядиган давлатлар ҳам бор. Биринчиси Франция бўлади. ЕИ катта сиёсий қарор қабул қилиш институти. ЕИ давлатлари бевосита қарор қабул қилишда иштирок этади. Европаламентдаги депутатлар сони давлат аҳоли сонига қараб белгиланади. Биринчи катта фракция Германияда, иккинчиси Францияда. Агар Туркия ЕИга кирса, катта фракция унга ўтади. Туркиялик депутатлар энг катта бўлган исломий партиядан бўлади. Ҳозир Европа давлатлари олдида икки йўл бор: Туркияни киритиш орқали мусулмон дунёси ва Яқин Шарққа таъсир қилиш ҳамда Туркияни киритмаслик.

АҚШ ва Англияда Туркия бутунлай Ғарб орбитасидан чиқиб кетиб, мусулмон дунёсида қутб шакллантирмаслиги учун ЕИга қабул қилиш керак, деган фикр бор. Бошқа Европа давлатларида эса қабул қилмаслик фикри бор. Эрдўған қўйган шарт Туркия билан музокараларни янгилайди. Лекин Туркияни қабул қилиш осон бўлмайди барибир, чунки мустақил ва инжиқ сиёсат кўрсатяпти у.

Туркия бугун Европадаги хавфсизлик ва барқарорлик учун ниҳоятда муҳим давлатга айланиб бўлди. Муносабатлар ўзгарди. Узоғи 15 йилда қабул қилинади ЕИга.

Сайфиддин Жўраев: Туркия ҳозир НАТОда ҳарбий куч жиҳатдан АҚШдан кейин иккинчи ўринда туради. Туркия F16 ва F35 қирувчи самолётларига пул тўлаб қўйганди. АҚШ сотишга рухсат бермай турганди, энди F16'га рухсат берилди. Туркиянинг ҳарбий қудрати ошиб кетиб, уни назорат қилиб бўлмай қолишидан чўчийди. F16'га рухсат берилгани билан ҳали бу нарса қоғозда қолиб кетиши ҳам мумкин. Кўп нарса Украинадаги уруш натижасига боғлиқ бўлади. Агар Россия Украинанинг бир қисмини босиб олса, Туркияга Россияни назоратда ушлаши учун имкониятлар берилади.

НАТОга аъзо давлатлар жумладан АҚШ ҳам Украинани ташкилотга қабул қилишда шошмасликка чақирмоқда, Зеленскй эса НАТОни танқид ҳам қилди. Ҳарбий алянсда ички келишмовчиликлар юзага чиқяпти дейишимиз мумкинми?

Сайфиддин Жўраев: НАТО ҳам, АҚШ ҳам олдингидай эмас. Сўнгги вақтларда дунёда вужудга келаётган сиёсий, ҳарбий жараёнларнинг ҳосиласи деб қараш керак. Янги куч марказлари пайдо бўляпти. Масалан, Европанинг ўзида ҳам Германия тобора кучайиб бормоқда. Шу нуқтаи назардан вазиятга баҳо бериш керак бўлади.

Камолиддин Раббимов: НАТО 1949 йилда тузилган бўлса, доим иккига бўлиниш бўлган. Бир томон АҚШ ва унга хайрихоҳлар, иккинчи томон Франция маслакдошлари. Франция доим ташқи сиёсатда АҚШ ва Англиядан ишончсизлик билдирган. Лекин охирги саммитда кўпроқ Германия эҳтиёткор позицияда бўлди. Ҳатто Венгрия ҳам Украинани НАТОга қабул қилишни қўллади. Қолган давлатлар ҳам АҚШ ва Германия позициясини билган ҳолда розилик билдиришди обрў сақлаш учун. Биламизки, НАТОга аъзо қабул қилиш 100 фоиз ижобий овоз берилганда бўлади. НАТОдаги турли қарашлар, келишмовчиликлар доим бўлган — янгилик эмас. Лекин Украинанинг аъзо бўлиши тобора яқинлашяпти. Урушдан олдин Украина салоҳияти паст деб қараларди, энди эса қарашлар ўзгарди.

Сайфиддин Жўраев: Менимча эса Украина бу ҳолатда умуман НАТОга киролмайди. Барибир Россия манфаати билан ҳисоблашиш керак.

Шарқий Европа давлатлари тўла мустақил бўлмагунча бир томоннинг тарафини олаверади. Кўпчилиги АҚШнинг йўриғига юради. Шу омиллар ҳам НАТОда ички келишмовчиликка сабаб бўлади. Украина урушда ғалабага эришса ва НАТОга қўшилса, Шарқий Европа давлатларида ўзгариш бўлади, лекин шунда ҳам барибир фарқ бўлади.

Камолиддин Раббимов: Лекин 2014 йилги Қрим аннексиясидан сўнг НАТО марказлашиб, кучайиб боряпти. Совет иттифоқи қулагач, НАТО ўз маъносини йўқотиб қўйди. Қрим аннексиясидан кейин эса марказлашди ва йўналиш олди. Яқин йилларда янада кучайиб боради деб ўйлайман.

Нормуҳаммад Али Абдураҳмонов суҳбатлашди