Бир давр тугашими ёки айёр ўйин: Коломойскийнинг қамоққа олингани нимани англатади?

^{Фото: Yan Dobronosov / Global Images Ukraine / Getty Images}

Украиналик машҳур тадбиркор Игор Коломойскийнинг қўлга олиниши охирги ҳафталарда медиамакондаги энг кўп тилга олинган хабарлардан бири бўлди. Миллиардерни қамоққа олишлари билан бу нега рўй бергани ҳақида миш-миш ва тахминлар болалади.

Хўш, бу нима ўзи: Коломойский эпохасининг тугашими ёки шунчаки ҳукуматнинг пиар юриши? BBC Украина таҳририяти журналист Галина Корба бу ҳолатни таҳлил қилиб кўрди.

2 сентябр куни эрталаб Игор Коломойский фирибгарлик ва жиноий йўл билан орттирган пулларни ювишда айбланаётгани маълум бўлди. Терговга кўра, «Приват» йирик молиявий гуруҳи асосчиси ҳисобланмиш Коломойский 2013-2020 йиллар давомида ярим миллиард гривнадан кўпроқ маблағни «легаллаштирган». У пулларни ўзига тегишли банк тузилмалари орқали хорижга олиб чиқиб кетгани ҳам қўшимча қилинган.

Кечга бориб эса Коломойскийни қўлга олишди. Тадбиркорга судгача озодликда қолиши учун 509 миллион гривна миқдорида гаров пули тўлашни таклиф қилишди, лекин у рад этди. Коломойский ўзига нисбатан қўйилаётган айбловларни тан олмади, шунингдек, ҳолат бўйича изоҳ беришни ҳам истамади ва ҳеч қандай қаршиликсиз УХХ тергов изоляторига йўл олди.

Тадбиркорнинг адвокатлари эҳтиёт чораси юзасидан арз киритиш учун суд айбловининг тўлиқ матни тақдим этилишини кутмоқда.

Бу Коломойский устидан очилаётган биринчи иш эмас. Аммо ҳозиргача бўлган айбловлар асосан коррупцион ҳолатлар билан боғлиқ бўлиб, ишларни Миллий коррупцияга қарши курашиш бюроси олиб борган. Бу гал ишни Украина хавфсизлик хизмати олиб бормоқда. BBC боғланган барча экспертлар буни кутилмаган ҳолат эмас деб ҳисоблаган.

Коломойский қўлга олинган куни кечаси Зеленский ўзининг одатий видеомурожаатида «Украинани ўмариб, ўзини қонундан баланд ҳисоблаганлар» учун ҳаёт ортиқ «доимгидек» бўлмаслигини айтди. «Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимларига вазиятни қатъият билан охирига етказгани учун раҳмат айтаман. Қонун ишлаши керак», деди Зеленский.

«Қулаган» олигарх

Узоқ йиллар давомида Коломойский нафақат Украинанинг энг бой одамларидан, балки мамлакатнинг таъсир доираси энг катта одамларидан деб қараларди.

Унинг мамлакат сиёсий ҳаётига таъсир ўтказа олишига асосан «1+1 медиа» номли медиаимперияси ёрдам берган. Бу компания Володимир Зеленский президентлик курсисини эгаллашида ҳам муҳим рол ўйнаганди. Сайловолди кампанияси ва президентлик муддатининг илк йилларида Зеленскийни ҳатто «Коломойскийнинг лойиҳаси» деб аташарди.

Аммо уларнинг дўстона муносабатлари, агар шундай бўлса, тезда дарз кета бошлайди. Чунки «Приват» гуруҳи эгаси Коломойский бизнеси зарба ортидан зарба қабул қила бошлайди. 2021 йил АҚШ Коломойский ва унинг атрофидагиларга қарши санкция жорий қилади. Тадбиркорни бир вақтлар ўзига тегишли бўлган «ПриватБанк» маблағларини мақсадсиз ишлатиб АҚШда 60 миллион долларга кўчмас мулк сотиб олишда гумонлашган. Зеленский ўшанда Вашингтоннинг ҳаракатларини қўллаб-қувватлаганди.

2021 йил ёзида Зеленский Украинада ортиқ олигархлар бўлмаслиги, уларнинг барчаси «катта тадбиркор»га айланиши кераклигини айтганди. Кейинроқ Украина парламенти мамлакатни деолигархизация қилиш ҳақида қонун қабул қилди. Бир йил ўтиб Коломойскийни «Укрнафта» ва «Укртатнафта» каби давлат компаниялари устидан назоратдан маҳрум қилишди.

Ва ниҳоят, шу йил Коломойский Украина фуқаролигидан ҳам маҳрум бўлди. Хусусан, УХХ олиб бораётган охирги ишда Коломойский Исроил ва Кипр фуқароси сифатида қайд этилган.

Тадбиркор Миллий коррупцияга қарши курашиш бюроси суриштираётган жиноий ишда ҳам гумонланмоқда. Бу иш ҳужжатларига кўра, Коломойский 2015 йилда «Укрнафта»нинг 13 миллиард гривна миқдордаги бойликларига эгалик қилганликда гумонланяпти. Бу иш борасида уни бир неча марта сўроқ қилишган ва уйида тинтув ўтказилган.

Бу ҳали ҳаммаси эмас. Охирги йилларда Коломойский яхшигина «қашшоқлашди». Унинг бойлиги камига 1 миллиард долларга камайиб, миллиардер статусидан айрилди. Фуқароликдан айрилгани сабаб Forbes'нинг энг бой украиналикларнинг йигирматалик рўйхатидан тушиб кетди. Агар фуқаролиги бўлганда ҳам у ҳозир 11-ўринда жойлашган бўларди.

Унга тегишли машҳур «1+1» телеканали эса фақат ягона телемарафон доирасида эфирга чиқмоқда. ОАВ бўйича экспертлар бу канал очиқчасига ҳукуматга ишлайди деган хулосага келган.

Коломойский қўлга олиниши нимани англатади?

Ижтимоий тармоқларда украиналиклар Коломойскийнинг қўлга олинишини фаол муҳокама қилишмоқда. Бу борада ҳамманинг фикри бир жойдан чиқмади. Кимдир олигархни панжара ортидаги келажак кутмоқда деб ҳисоблаётган бўлса, бошқалар турли гумонлар билдирган.

Ҳатто Коломойскийни АҚШ қонунчилигига топширмаслик учун унинг устидан Украинанинг ўзида иш очилди деб ҳисоблайдиганлар ҳам бўлди. Ваҳоланки, президент девони раҳбари маслаҳатчиси Сергей Лешенко ва Украина бош прокуратураси Коломойскийни экстрадиция қилиш бўйича АҚШдан сўров бўлмаганини билдирган.

Сиёсатшунос Николай Давидовга кўра, Коломойский устидан очилган иш у учун жиддий оқибатларга олиб келмаслиги ҳам мумкин. «Ҳозирча Коломойскийнинг тишланган бармоқларидан бошқа жиддий ҳеч нарса кўрмаяпман. Агар президент ёки президент девони уни чиндан қамашни мақсад қилганида, у ўзининг асосий кучи бўлмиш «1+1» телеканали орқали қаршилик қилишга ҳаракат қиларди. Унинг бу каналга ҳамон таъсири бор», деган Давидов.

Бошқа бир сиёсатшунос Владимир Фесенко эса Коломойский учун реал хавф бор деб ҳисобламоқда. Аммо у суд ва жиноий иш жуда узоқ давом этадиган жараён эканини истисно қилмаган.

«Ҳозир коррупцияга қарши кураш бошланди ва бу борада тегиниб бўлмас одамлар йўқ эканини кўрсатиб қўймоқчи бўлишди. Коломойский бунинг учун жуда қулай фигура. Уни ушлаш орқали энди аввалги алоқалар тугаганига урғу берилмоқда. Шунингдек, бу ғарбдаги иттифоқчиларга берилган сигналдир», деган эксперт.

BBC билан суҳбатлашган барча экспертлар Коломойскийга қарши УХХ иш очгани ва айнан ушбу хизмат уни қамоққа олгани кутилмаган воқеа эмас деб ҳисоблашини айтган.

Икки ҳафта аввал Зеленский уруш вақтида коррупция жиноятини давлатга хиёнатга тенглаштиришни таклиф қилганди. Бу борада тегишли қонун қабул қилинадиган бўлса, иқтисодий жиноятларни суриштириш ҳуқуқи Миллий коррупцияга қарши курашиш бюросидан Украина хавфсизлик хизматига ўтади. Аксилкоррупция бюроси Украинанинг ғарбдаги иттифоқчилари коррупцияга қарши кураш доирасида қўллайдиган ташкилот экани ҳисобга олинса, УХХнинг иқтисодий жиноятларни текшириши доим можаро келтириб чиқарган.

«Бизда Иқтисодий хавфсизлик бюроси ва УХХнинг коррупцияга қарши кураш бўлимига ишонч юқори эмас. УХХ Россияга қарши курашда катта иш қилмоқда, лекин уларнинг коррупцияга қарши курашдаги натижалари мақтанадиган даражада эмас», деган Коррупцияга қарши туриш маркази ҳуқуқшуноси Татяна Шевчук.

Унинг фикрича, Зеленскийнинг коррупцияни давлатга хиёнатга тенглаштириш ҳақидаги баёноти ва Коломойскийнинг қўлга олиниши орасида боғлиқлик бор. «Бу кутилмаган воқеа эмас. УХХ шу орқали топ-олигархга қарши ҳам иш оча олишини кўрсатмоқчи. Бу худди президент таклифининг рекламасига ўхшаган нарса», деган эксперт.

Forbes Украина Миллий коррупцияга қарши курашиш бюросидаги манбасига таяниб ёзишича, 7 сентябр куни бюро Коломойскийга қарши ўз айбловини эълон қилмоқчи бўлган, лекин УХХ уларни бир ҳафтага ортда қолдирган. Қизиғи, миллиардер қамоққа олинган вақтда Миллий коррупцияга қарши кураш бюроси ходимлари расмий ташриф билан АҚШга кетганди.

«Ташкилотлар ўртасида рақобат бор. Коломойский иши билан Миллий коррупцияга қарши курашиш бюроси ҳам, УХХ ҳам шуғулланмоқда. Бу ҳолат замирида шундай маъно ётибди: кўрдингизми, УХХ ҳам коррупция билан шуғуллана олади. Қўлга олишди, судга олиб боришди, у аллақачон қамоқхонада», дейди Фасенко.

Николай Давидюкнинг фикрича, Зеленский жамоасининг бу ишлардан мақсади коррупцияга қарши курашишни УХХга топшириш бўлса, бу – Украина учун яхшилик олиб келмайди.

«УХХ россиялик душманларга қарши яхши курашмоқда. Менимча, уларни ички коррупцияга қарши кураш билан овора қилиш керак эмас. Акс ҳолда, уларни бу ишдан ортга қайтариш давлат учун қимматга тушиши мумкин», деган Давидюк.

Унинг айтишича, бу – нафақат ислоҳотларни ортга суради, балки Украинанинг иттифоқчилари билан муносабатини ёмонлаштиради. «Бу – ютқизиқли стратегия. Биз кўп жиҳатдан ғарбдаги иттифоқчиларга боғлиқмиз. Уларга ёқмайдиган ишларни қилишдан тийилган маъқул», деб ўз фикрини тушунтирган эксперт.

Коррупцияга қарши туриш маркази раҳбари Виталий Шабунин ҳам коррупцияга қарши курашни УХХга топширишни катта хато деб атаган. «Коррупцияни давлатга хиёнатга тенглаштириб, уни суриштиришни УХХга топшириш орқали президент офисидагилар ўз топ-коррупциячиларини ҳимоя қилиб, уларга қилган жиноятлари исботини йўқотишга имкон яратишмоқчи», деган Шабунин. У сўзининг исботи сифатида Зеленский олигархларга қарши курашда назоратни ўз қўлига олишни мақсад қилганини эслатиб ўтган.