«30–40 ёшлиларда ҳеч қачон бунчалик кўп инсульт кўрмаганмиз» — COVID-19 патогенезида янги бурилиш

^{Фото: Jon Gerberg / Washington Post}
Шу пайтгача коронавируснинг асосий нишони ўпка деб қаралар эди. Эндиликда эса врачлар янги вирус ҳар бир ҳаётий муҳим органни зарарлайди, деган хулосага келишмоқда, деб ёзади Republic.

COVID-19га оид статистик маълумотларга кўра, касалхоналарда тобора ковид юқтириб инсультга учраган нисбатан ёш (30–40 ёшли) беморлар сони кўпаймоқда.

Агар аввалроқ коронавируснинг асосий нишони ўпка деб қаралган бўлса, энди у янада даҳшатлироқ душманлиги ва ҳаёт учун зарур ҳар бир орган (ошқозон-ичак тракти, буйраклар, юрак ва ҳ.к.)ни зарарлаши ойдинлашмоқда.
Касалликнинг биологик механизмлари эса ҳозирча олимлар тушуниши доирасидан ташқарида.

Яқин кунларгача COVID-19 туфайли инсультлар ҳақидаги хабарлар жуда кам эди, деб ёзади The Washington Post. Хитойнинг Уҳанида ҳам айрим касалларда инсульт кузатилган, бироқ уларнинг аксарияти жиддий касаллар ва қариялар бўлган. Баъзи экспертлар ўшандаёқ интуицияси билан бу боғлиқликни сезишган, дейди Питтсбург медицина маркази неврологи Шерри Чу.

Энди АҚШдаги учта йирик медицина марказлари ушбу феномен ҳақида маълумотларни эълон қилишга тайёрланмоқда.

^{Фото: Eduardo Munoz/Reuters}
Уларнинг маълумотлари ҳозирча анча камтарона, лекин улар вирус бизнинг танамизга қандай таъсир ўтказиши ҳақида янги ахборотларни билиб олиш мумкин. Масалан, коронавирус юқтирган нисбатан ёш (ва соғлом) беморларда қон томирларида тиқин пайдо бўлиши (large vessel occlusion, LVO) кузатилмоқда, унинг натижасида миянинг ҳаракат, нутқ ва қарор қабул қилишга масъул соҳалари ишдан чиқиши мумкин.

Кўплаб тадқиқотчиларнинг фикрича, COVID-19 беморларида инсультнинг кузатилиши қонтомирларда пайдо бўлувчи тромбларнинг оқибатидир, улар «оқим бўйлаб юқорига» ҳаракат қилиш тенденциясига эга: масалан улар болдирдан ўпкагача бориши мумкин, сўнгра ўпка эмболияси (ўпка артериясининг тромбоэмболияси)ни келтириб чиқаради — бу COVID-19 беморлари ўлимининг энг машҳур сабаби.

Юрак соҳасидаги тромблар юрак хуружига, мияга етиб борганлари эса инсультга сабаб бўлади.
Балтимордаги Жонс Ҳопкинс касалхонаси реаниматологи Роберт Стивенснинг айтишича, инсульт — тромб ҳосил бўлишининг «энг драматик кўриниши»дир.

Бундан ташқари, у инсультга мубтало бўлган 30 ёшли ковидли беморларни борган сари кўпроқ учратмоқда ва бундан «ғоятда таажжубга» тушаётганини айтади.

Шерри Чунинг таъкидлашича, тромблар қон томирларга тўғридан тўғри ҳужумлар натижасида пайдо бўладими ёки «ўзиникиларга қараб ўт очиш» — беморнинг иммун тизими реакцияси натижасими, ҳозирча номаълум.

Унинг умид қилишича, бу саволларнинг барчасига жавобни 17 мамлакатдаги 68та тиббиёт муассасасида даволанаётган бир неча минг ковидли беморлардаги инсульт ва бошқа неврологик асоратларни илмий таҳлил қилиш орқали олиш мумкин.

Инсультдан ташқари илмий доираларда COVID-19 беморларидаги бошқа неврологик касалликлар ҳақида ҳам гап очишмоқда. Бироз аввал ўтказилган айрим тадқиқотларда Гийен – Барре синдроми (инсон иммун тизими ўзининг переферик нервларига зарар етказадиган, асосан катта ёшли эркакларда учрайдиган камёб ҳолат) ва энцефалитнинг яккам дуккам ҳолатлари учраган.

Хитой ва Франциядаги кенг қамровли тадқиқотлар ковидли беморларнинг 36 фоизида турли неврологик аломатларни кўрсатган.

^{Фото: Getty Images}
Кўплаб аломатлар юмшоқ (бош оғриғи ва бош айланиши) кўринишда намоён бўлган ва иммунитет реакцияси сабабли келиб чиққан бўлиши мумкин. Лекин таъм билиш ҳиссининг йўқолиши, мушакларнинг сустлиги, ҳаттоки галлюцинациялар каби жиддий ва спецефик аломатлар ҳам кузатилган.

Мўлжалнинг ва диққатнинг йўқотилиши, ҳаракатланишнинг бузилиши каби ҳолатлар COVID-19нинг оғир кўринишларида бўй кўрсатган ва хабарларга кўра, тузалгандан кейин ҳам намоён бўлган.

The Washington Post нашрига Jefferson Health ташкилоти нейрожарроҳи Паскал Жаббурнинг маълум қилишича, сўнгги уч ҳафта мобайнида йирик қон томирларида тиқин юзага келган 12 беморда SARS-CoV-2 вируси топилган. Уларнинг ярмиси 50 ёшдан кичик бўлган ва уларда риск омиллари қайд этилмаган.

Паскал Жаббур ва тадқиқот ҳаммуаллифи, Нью-Йорк университети қошидаги Лагон тиббиёт маркази нейрорадиология соҳаси мутахассиси Эйтан Разнинг фикрича, COVID-19 беморларида кузатилаётган инсультлар умум қабул қилинган фикрга зид келмоқда:

«Биз йирик қонтомирларда тиқинлар 60 ёшдан бошлаб қария беморларда кузатилади, деб ҳисоблашга кўникиб қолган эдик. Биз шу пайтгача 30–40 ёшли инсонларда бу қадар кўп инсультни кузатмаган эдик».

Эйтан Разнинг тахмин қилишича, ёшлар қарияларга нисбатан респиратор дистресс-синдромни яхши ўтказишади: «Улар ўпка билан боғлиқ муаммони амаллаб енгишган, энди бошқа муаммоларга дучор бўлишмоқда».

^{Фото: Getty Images}
Жаббурнинг таъкидлашича, у ўзининг кўплаб беморларида касалликнинг ғалати кўринишларини кузатган. Мияга етиб борувчи тромблар кўпинча артиялар (юракдан аъзоларга қон элтувчи томирлар)да пайдо бўлади, COVID-19 беморларида эса қон қуйқалари веналар (артияга қарама қарши қон элтувчи томирлар)да кузатилган. Боз устига, айрим беморларнинг миясида бир неча йирик тромблар пайдо бўлган ва бу жуда ноодатий.

«Биз битта томирни даволаймиз, ҳаммаси яхши кетаётганда бемор миясининг бошқа қисмида тиқилган тромб туфайли инсульт юз беради», — дея ўз кузатувлари билан ўртоқлашган нейрожарроҳ.

АҚШдаги энг йирик ва қадимий тиббиёт масканларидан бири – Маунт-Синайда ишловчи терапевт Жей Мокконинг таъкидлашича, унинг ҳисоб-китобларига кўра, сўнгги уч ҳафта ичида миядаги йирик қонтомирларида тиқин ҳосил бўлган беморлар сони икки баробарга ошган ва уларнинг тенг ярмиси коронавирус юқтириб олган бўлган.

Унинг сўзларига кўра, бу ерда фақатгина беморлар сонининг ошиши ноодатий эмас. Агар пандемиянинг биринчи тўлқини асосан ёши улуғ қариялар, юрак-қонтомир касалликлари, диабет, семизлик ва ҳ.к. дардларга эга инсонларга зарба берган бўлса, ҳозирги беморлар анча ёш — ўртача 15 ёшга кичик ва сурункали касалликларга ҳам эга эмас.

«Статистик нуқтайи назардан бу инсонларда инсульт кузатилиши жуда кам эҳтимолли», — дейди ўз карьерасини инсультни ўрганиш ва даволашга бағишлаган врач.

Мокко бўлаётган ҳодисаларни таҳлил қилишдан «шокка тушган»ини айтади. COVID-19 ва инсульт ўртасидаги боғлиқлик эса унинг хотирасидаги «энг очиқ-ойдин ва чуқур корелляциялардан бири».

Унинг баҳолашича, бу «шунчаки тасодиф бўлиб чиқиши ўрнига, ўта кучли сигнал» сифатида намоён бўлмоқда.

New England Journal of Medicine журналида нашр этилиши кутилаётган хатда Маунт-Синайда ишловчи врачлар жамоаси 23 мартдан 7 апрелгача кузатилган инсультга учраган 5 нафар ёш беморлар ҳақида ҳикоя қилишади. Беморларнинг ёши 33, 37, 39, 44 ва 49да. Улар аломатлар юзага чиққанда ўз уйларида бўлишган. Касалхонага ётқизилгач, бири вафот этган, яна икки нафари ҳамон даволанишда. Ҳозирча фақат бир кишининг — 33 ёшли аёлнинг гапира олиш кўникмаси тикланган.

Маунт-Синайда ишловчи нейрожарроҳ Томас Окслини кўплаб инсонлар саломатлик билан боғлиқ муаммолар юзага қалқиб чиққанидан сўнг ҳам врачларга мурожаат қилишни пайсалга солишаётгани таажжублантиради.

Унинг ҳикоя қилишича, 33 ёшли бир аёл бир ҳафта давомида бошоғриқ ва йўталдан азият чеккан. Касалхонага ётқизилишидан бир сутка аввал у танасининг чап томони увишиб қолгани ва гапиришда қийналаётганини сезиб қолган. Шунга қарамасдан, у коронавирус туфайли сўнгги дақиқаларгача тез ёрдам чақиришга чўчиган. Улар келганида эса, у аллақачон вирусни юқтириб бўлгани ойдинлашган.

Оксли 44 ёшли ковидли бемор билан бўлган ҳолатни ҳам эслайди: у тромбни йўқотиш пайида бўлганда шу вақтгача ҳеч учратмаган нарсани кўрган. Мониторларда мия рамзий қилиб тасвирланганда, «қора спагеттилар банкаси» (қонтомирлар туфайли) янглиғ кўринади, тромб эса оқ доғ кўринишида намоён бўлади. У жарроҳлик йўли билан ўша тромбни йўқотишга уринганида, аппарат нинаси атрофида шу вақтнинг ўзида янгидан янги тромблар пайдо бўла бошлаган.

«Ақлдан озиб қолиш мумкин», — деб эслайди нейрожарроҳ.

Оксли шуни ёдда тутиш муҳимлигини таъкидлайди: ҳаттоки кенг қамровли инсультни ҳам даволаш мумкин, лекин буни жуда тез амалга ошириш керак — идеалда аломатлар пайдо бўлганидан сўнг олти соат (максимум бир сутка) ичида.

«Илгари одамлар COVID-19’нинг энг кенг тарқалган аломатлари — нафас олиш қийинлашганда ва ҳарорат кескин кўтарилгандагина тез ёрдам чақириш маслаҳат берилаётган эди. Энди бу аломатларга инсульт ҳам киради. Мана, биз инсонларга нимани етказиб қўймоқчимиз», – дейди АҚШдаги энг йирик шифохоналардан бири Маунт-Синайда ишловчи нейрожарроҳ Томас Оксли. «Замин» янгиликларини «Вконтакти»да кузатиб боринг