Ko‘pchilik dangasalikni oddiy yalqovlik, irodasizlik yoki insonning shaxsiy kamchiligi deb qabul qiladi. Ammo haqiqat bundan ancha chuqurroq. Ilmiy va psixologik qarashlarga ko‘ra, dangasalik — inson miyasida ishga tushgan muayyan dasturlar va himoya mexanizmlarining natijasidir. Ya’ni muammo “xohlamaslik”da emas, balki “qila olmaslik” holatida.
Aslida, dangasalik ortida insonni himoya qilishga qaratilgan ongsiz jarayonlar yotadi. Miya har doim xavfsizlik va energiyani tejashga intilgan. Shu sabab, u ayrim vaziyatlarda harakatni to‘xtatib, insonni “tinch holat”ga qaytarishga urinadi.
Mutaxassislar dangasalikka olib keluvchi eng keng tarqalgan uchta asosiy sababni ajratib ko‘rsatishadi.
Resurs yetishmasligi — yashirin sabab
Ko‘p hollarda insonda kuch-quvvat qolmagan bo‘ladi. Miya energiya tejash rejimiga o‘tadi va faollikni xavfli yoki ortiqcha deb baholaydi. Bu holat ba’zan avloddan avlodga o‘tib kelgan himoyaviy dasturlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ilgarigi davrlarda omon qolish uchun kam harakat qilish xavfsiz hisoblangan. Bugun esa divan, telefon yoki serial ana shu “xavfsiz buta” vazifasini bajaradi.
Yarim sharlar o‘rtasidagi uzilish
O‘ng yarim shar orzu qiladi, chap yarim shar esa reja tuzadi. Agar ular o‘zaro “aloqani yo‘qotsa”, inson harakatga o‘ta olmaydi. Istak bor, ammo uni qanday amalga oshirish noma’lum. Natijada miya faollikni to‘xtatib, insonni passiv holatga solib qo‘yadi.
Faollik — stress, harakatsizlik — rohat sifatida qabul qilinishi
Bolalikda “jim o‘tir”, “xalaqit berma” degan gaplar ko‘p eshitilgan bo‘lsa, miya faollikni kortizol — stress gormoni bilan bog‘lab qo‘yadi. Aksincha, jim o‘tirgani uchun maqtalgan bolada harakatsizlik dofamin — rohat gormoni bilan uyg‘unlashadi. Katta bo‘lgach, miya aynan dofaminni izlab, insonni harakatsizlikka undaydi.
Shu sababli, o‘zingizni zo‘rlab, “tur, harakat qil” deb majburlash ko‘pincha samara bermaydi. Aksincha, bu ichki qarshilikni kuchaytiradi va insonda o‘zini qadrsiz his qilish holatini paydo qiladi.
Muhimi, dangasalikka qarshi kurashish shart emas. U bilan “urushish” emas, uni tushunish kerak. Asosiy vazifa — miyadagi to‘siq bo‘layotgan dasturlarni asta-sekin qayta sozlash, resurs holatini tiklash va yarim sharlar o‘rtasidagi muvofiqlikni yaxshilashdir.
Shunda g‘ayrat, harakat va maqsadga intilish o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi. Dangasalik esa sekinlik bilan yo‘qoladi. Bu jarayonda o‘zingizni ayblash emas, o‘zingizni tushunish — eng to‘g‘ri qadam.
“Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!
Mehmon guruhidagi foydalanuvchilar ushbu nashrga izoh qoldira olmaydi.
