14 майда Туркияда президентлик сайловлари бўлади. Яқинда рўй берган, “аср фожиаси” деб таърифланган зилзила сайловлар вақти ортга сурилишига сабабчи бўлмади. Зилзила Эрдўған учун катта муаммоларга сабаб бўлгани аниқ.
Зилзила сабабли, Туркиядаги одамларнинг кайфияти анча ёмонлашди. Ҳозирга қадар 48 минг одам вафот этгани айтилди. Тахминан 100 миллиард долларлик зарар келгани билдирилди. Жами 6200 дан ортиқ бинолар бузилгани маълум.
Эрдўған, истаганида ҳам сайловни ортга суриши анча қийин бўларди. Чунки зилзилага қадар сайловни олдинроққа ўтказган эди. Бу билан мухолифатнинг сайловга тайёрланишига камроқ имконият қолдирганди.
Зилзиладан сўнг, Эрдўғаннинг ўзи анча ноқулай аҳволга тушиб қолди. Лекин у ноумид эмас. Тажрибали сиёсатчи сифатида, ҳали вазиятни ўзининг фойдасига ўзгартириши мумкин. Сайловга қадар салкам икки ой бор. Бир вақтлар Туркия президенти Сулейман Демирел: “Туркияда ҳаттоки бир кун ҳам – сиёсат учун жуда узоқ муддат” деган эди. Эрдўған сайловга қадар икки ой мобайнида кўп иш қилиши мумкин.
14 май куни бўладиган президентлик сайловида 60 миллион туркиялик овоз бериш ҳуқуқига эга. Туркияда жамоатчилик фикрини ўрганиш яхши йўлга қўйилган. Жамоатчилик фикрини ўрганадиган ўнлаб ташкилотлар бор. Euronews телеканалида чиққан, 10 мартга қадар бўлган сўровномаларга кўра, Эрдўғанга 45 фоиз, унинг асосий рақиби Қиличдорўғлига эса 55 фоиз сайловчи овоз беришга тайёр.
Президент Ражаб Тоййиб Эрдўған Туркия ва дунё учун нимаси билан аҳамиятли? Эрдўған бошқаруви даврида, Туркиянинг ички сиёсати ҳам, ташқи сиёсати ҳам, катта ўзгаришларга учради. Ички сиёсатда, Туркия дин билан курашувчи давлатдан, диний консерватизмни давлат ва жамиятга интеграция қилган давлатга айланди. Эрдўған, консерватор сифатида, исломга бўлган яширин курашни давлат сиёсатидан олиб ташлади.
Эрдўған 2003-14 йилларда Туркия бош вазири бўлди, 2014 йилдан ҳозирга қадар эса, кучайтирилган президентлик бошқарувида. Эрдўған бошқаруви остида, Туркияда авторитар тенденциялар анча кучайди. Айниқса, 2016 йилги давлат тўнтаришига уринишлардан кейин, авторитаризмга оғишув кучайди. Бугун Эрдўған танқидчилари Туркияда сўз эркинлиги, сиёсий эркинликлар анча торайганини айтишади. Жумладан, ижтимоий тармоқлардаги танқидлар устидан ҳам назорат анча кучайганини билдиришади.
Эрдўған ҳокимиятга келгач, анча вақт Туркияда жуда катта иқтисодий ўсиш юз берди. 2002-12 йилларда Туркияга киритилган хорижий сармоялар ЯИМнинг 64% реал ўсишига сабабчи бўлди. Жон бошига 43% ЯИМ ўсишига эришилди. Лекин, кейинги йилларда Туркияда иқтисодий ўсиш кескин секинлашди. Инфляция жуда катта. 2018 йилда бир доллар 3,8 лирага тўғри келган бўлса, бугун салкам 20 лирага яқинлашиб қолди. Беш йилда турк лираси деярли 5 баравар қадрсизланди.
Эрдўғаннинг ташқи сиёсатдаги қилган энг катта инқилоби – бу расмий Анқарани мустақил ва йирик сиёсий ўйинчига айлантиргани бўлди. Ташқи сиёсатда Эрдўған учун энг муҳим қадрият – бу суверенитет. Олдинлари, Туркия Вашингтон учун жуда қулай ҳамкор бўлган бўлса, энди Туркия мустақил ва зиддиятли глобал ўйинчига айланиб борди. Бу НАТОни, Европа Иттифоқи ва АҚШни анча норози қилмоқда.
Яқин Шарқдаги мусулмон давлатлари орасида, Исроилни расман тан олган давлатлардан бири, Туркия эди. Эрдўған даврида, Туркиянинг Исроил билан муносабатлари кучли инқирозларни бошидан кечирди. Ҳатто, давлатларнинг дипломатик алоқалари расман пастга туширилган йиллар бўлди. Мана, 2023 йилга келиб, бу икки давлат яна қайтадан бир-бирига элчилар юборди.
Украина уруши фонида, Туркия, бир томондан НАТО аъзоси сифатида, Россиянинг баъзи ҳарбий имкониятларини тўсиб турди. Мисол учун, Россиянинг ҳарбий флоти Туркия томонидан Қора денгизга киритилмади. Украинага Туркия учувчисиз учар қурилмалариа етказиб берилди. Айни пайтда, Туркия ғарбнинг санкцияларига қўшилмади. Россиянинг С-300 ва С-400 ҳарбий комплексларига буюртма бериб, Вашингтоннинг жаҳлини чиқарди.
Бир сўз билан айтганда, “дунё геосиёсатида энг зиддиятли ўйинчи ким?” деган савол қўйилса, бемалол, Туркия деб жавоб бериш мумкин. Дунёда аста-секинлик билан кўп қутблилик шаклланиб боряпти. Вашингтон, 1990-2000 йиллардаги каби дунё геосиёсатининг мутлақ ғолиби ва назоратчиси эмас. Эрдўған эса, коллектив ғарб инқирозининг ёрқин рамзларидан бири ҳисобланади. Эрдўғанга қадар, Туркия ғарб жамоасининг энг ишончли иштирокчиларидан эди. Бугун вазият анча чигал.
Туркиядаги сайловлар Ўзбекистон учун нималарни кўрсатади? Туркия сайлов тизими – нисбатан эркин ва ҳаққоний. Туркияда ҳокимиятда қолиш учун, сайлов бюллетенларини сохталаштириш эмас, халқ овозини олиш – асосий ўйин қоидаси. Айни пайтда, Туркия, авторитар давлат. У ерда мухолифат бор, кучли. Лекин турк жамиятининг сиёсий маданияти шундайки, у манипуляция қилиниши қийин эмас. Ҳокимиятни тийиб, назорат қилиб турувчи институтлар анча заиф. Шундай бўлса-да, Туркиянинг нуқсонли демократияси – Марказий Осиё давлатлари учун – катта орзу.
Кейинги икки ой ичида, Эрдўған вазиятни ўз фойдасига ўзгартириш имкониятига эга. Туркия ҳокимиятига ким келмасин, расмий Анқаранинг Марказий Осиё билан, туркий давлатлар билан алоқалари ижобий бўлиб қолаверади.
Эрдўған қоладиган бўлса, дунёда геосиёсий плюрализм ютган бўлади, Россия ва Хитой ютган бўлади, агар бошқа одам келса – Туркия демократияси ютган бўлади, Украина ютган бўлади, коллектив ғарб ютган бўлади. Лекин, ким келса ҳам, бу Ўзбекистон учун катта ютқазиш бўлмайди. Чунки ўзаро алоқалардан икки тараф ҳам жуда манфаатдор.
Камолиддин Раббимов,
сиёсий таҳлилчи
