Пайшанба куни рубл курси кутилмаганда кескин қулади. Айни пайтда 1 доллар 81 рубл атрофида, евро эса 89 рублдан ошиқ. Бир кун ичида ҳар икки валюта 1,5 рублга қимматлаган. Иқтисодчилар бу ҳолни бир неча омилларга боғлашмоқда.
Масалан, рублнинг қадрсизланаётганига иқтисодий воқелик алмашгани, бу янги вазиятда рубл қурби Shell компаниясининг мамлакатни тарк этиши каби йирик битимлардан таъсирланиши келтирилмоқда. Хўш, Россия влютаси ўзини тиклай оладими? BBC шу савол атрофидаги иқтисодий мулоҳазаларни келтириб ўтди.
Якунланаётган ҳафтада доллар курси Россияда 5 фоиздан зиёдроққа ошган: душанба куни эрталаб унинг нархи 77 рублдан сал ошган эди, пайшанба кунига келиб 81 рубллик маррани урди. Евро эса ҳафта ичида янада кучлироқ – 10 рублга ёки қарийб 13 фоизга қимматлаган.
Ҳозир ҳар икки валюта 2022 йил апрелида қанча турган бўлса, ўша қийматга етиб олди. Ўшанда бошланган уруш рубл курсини қулатганди, кейинроқ Россия Марказий банки гайкаларни қотира бошлади. Тартибга солувчи МБ ва импорт миқдорининг кескин қисқариши руюлнинг мустаҳкаланишига сабаб бўлди ва у апрел ойининг бошида ўзини тиклай бошлаган эди.
Айни пайтдаги вазият ўтган йилнинг апрел ойида бўлганининг ғирт тескариси: импорт ошиб бормоқда, экспортдан олинган даромадлар пасаймоқда – омилларнинг жамулжамлиги асло рубл фойдасига эмас. Бу 2022 йил ёзидаги рекордлар ҳақида унутса ҳам бўлаверади, дегани.
Бироқ мана шундай ҳолатларда рубл йирик битимлари ва янгиликлардан таъсирланиши ҳам мумкин. BBC томонидан сўралган иқтисодчилар ва Bloomberg агентлиги тахминига кўра, ҳафта ичида рублнинг қулашига бош сабаблардан бири «Сахалин-2» лойиҳасидан Британиянинг Shell нефт компанияси чиқиб кетиши ҳақидаги янгиликлар бўлган.
«Валюта соябони»нинг камайиши
Рубл курс жорий операциялар ҳисоби балансига, яъни, масалан савдо ва молиявий сектор орқали ташқи дунёда мамлакатга қанча пул кириб келаётгани ва чиқиб кетаётгани ўртасидаги фарққа боғлиқ. Иқтисодчилар буни руб курсини аниқлаштириб берувчи пойдевор омиллар деб аташади.
Бу омиллар 2022 йилнинг катта қисмида Россия валютаси фойдасига юрди. Ўтган йилнинг аксарият ойларида рубл савдо баланси профицити (ортиқчалиги) туфайли мустаҳкам турди: ўшанда Россия жорий этилган санкциялар туфайли камроқ импорт қилиб, катта ҳажмдаги энергия ресурсларини экспорт қилишда давом этаверди – нархлар анча юқори эди, нефт экспорти учун санкциялар йил охирига борибгина жорий этилди.
Қўполроқ қилиб айтганда, четга доллар олиб чиқиш, четдан бирор нарса импорт қилиш имконияти камайгани сабабли, Россияда доллар тақчиллиги юзага келмади ва унинг нархи арзон бўлди.
Доллар 50-55 рубл турган ўша вақтлардан буён савдо баланси профицити камида уч мартага камайди. Импорт ҳам секин аста тикланмоқда, Ғарб давлатлари томонидан Россия нефти савдосига чекловлар жорий этилиши нефт ва газ экспортидан даромадлар кескин қисқаришига олиб келди. Яъни, эндиликда четдан доллар келиши камайди, келгани ҳам импорт маҳсулот олиб кириш учун ишлатилмоқда.
«Бозор структурасида биз ўтган йилги валюта соябони – яққол кўзга ташлашувчи ликвидлик профицити вазиятидан савдо оқимлари бўйича анча балансланган вазиятга ўтмоқдамиз», – деган «Ренессанс Капитал» бош иқтисодчиси София Донец.
Урушгача бундай вазиятларда рублга бошқа омиллар, масалан, хорижликларнинг бозордаги фаоллиги таъсир кўрсатар эди. Ҳозир рубл курсига бундай омиллар деярли таъсир ўтказмайди, бозордаги савдо ҳажми ҳам у қадар катта эмас.
«Ҳозир айнан кичик оқимлар ва унчалик катта бўлмаган операциялар курсга ўз таъсирини ўтказиб, муҳим рол ўйнаши мумкин бўлган онлардир», – дейди София Донец.
«Сахалин-2»ни тарка этган Shell ва бошқа омиллар
Bloomberg агентлиги рубл курсининг қулашини Shell нефт компаниясининг «Сахалин-2» лойиҳасини тарк этгани билан боғламоқда.
Бу ҳол шу ҳафта ичида маълум бўлди. Британия компанияси шу пайтгача лойиҳани ҳеч қанақасига тарк этолмасдан келаётганди – у чиқиб кетиши учун шахсан Владимир Путиннинг рухсати керак эди. «Коммерсантъ» нашрининг ёзишича, компания «Новатэк» раҳбари Леонид Михелсоннинг Путинга шахсан илтимоси туфайли кетишга рухсат ололган.
Нашр маълумотларига кўра, «Новатэк» лойиҳадаги улуши бўйича Shell'га 95 миллиард рубл тўлаб бериши керак. Компания дивидентларининг бир қисмини ҳам олиши мумкин.
Афтидан, мана шу нарса рубл нархига таъсирини ўтказган «кичик оқим» бўлган.
«Бозор фикрига кўра, ҳозир Сахалин лойиҳаларидан чиқишга рухсат олган Shell учун валюта харид», – дейди «Эксперт РА» бош иқтисодчиси Антон Табах.
Рубл яна мустаҳкамланадими?
Рубл курсининг жорий даражада сақланиб қолишини кутиш учун фундаментал асослар йўқ, деб ҳисоблайди София Донец.
«Рубл ўзини тутиб тура олмаслиги учун экспорт ҳажми жуда паст бўлиши, нефт нархи ҳам паст бўлиши талаб этилади. Ҳозир биз аксинча, ОПЕК+нинг нефт қазиб олишни қисқартириш борасидаги қароридан сўнг апрел ойининг охирларидан бошлаб нефт нархи жуда юқори бўлишини кутмоқдамиз. Шунинг учун кучсиз рубл вақтинчалик ҳодиса деб ҳисоблайман», – деган Донец.
Унинг фикрича, рубл курси ўтган йилги даражаларгача мустаҳкамланишини кутиш ярамайди. «Бу яқин кунларда бир долларга 75 рубллик курсга қайтиш имкониятимиз борлигини англатади», – деб ҳисоблайди иқтисодчи.
«Локо-Инвест» компаниясининг инвестициялар бўйича директори Дмитрий Полевой ҳам 2023 йилнинг иккинчи-учинчи чоракларида курс 1 долларга 75–77 рубллик қийматларга қайтади, деб кутмоқда.
«Қисқа даврларда 83, 85, ҳаттоки 90 рубллик курсларни ҳам кўрармиз, бироқ улар мустаҳкам бўлмайди», – дейди Полевой.
Антон Табахнинг прогноз қилишича, рублнинг секин-аста мустаҳкамланиши апрел ойининг охирлари, май ойининг бошларида бошланиши мумкин.
«Биз жорий йил учун етарли тарзда йирик коридорни кўрмоқдамиз. Яъни, шартли айтилганда, юқориси 80 рубл атрофида, акси 70 рублгача бўлган ва ўртача 75 атрофида бўлган чегара. Мана шу қиймат атрофида курс ҳали жуда кўп сакраши мумкин», – деган иқтисодчи.
“Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг
