585
Ушбу воқеалар якунида жавоблардан кўра очиқ саволлар кўпроқ қолди. Нега Владимир Путин ортга тисарилди, ўзи у тисарилдими? Нега Пригожин колонналарини ортга қайтарди? Бу ерда Беларуснинг нима алоқаси бор ва «Вагнер»га энди нима бўлади? Буларнинг барчаси Украинадаги урушга қандай таъсир ўтказади? BBC бу саволларнинг айримларига жавоб топишга ҳаракат қилди.
Пригожин нега «Адолат марши» ўтказди. Режаси қанақа эди ва ўзи у бормиди?
«Адолат марши» ҳақида Пригожин 23 июн, жума куни эълон қилди. Бунга сабаб қилиб, жангариларнинг фронт ортидаги лагерига кўплаб қурбонларга олиб келган ракета зарбаси берилганини кўрсатди.
Бунга тасдиқланган далил кўрсата олишмади. Телеграм-каналлардан бирида ёнаётган ўрмон яланглигига қараб югураётган ҳарбийлар тасвирланган видеолавҳа эълон қилинди. Гарчи бу роликдаги лавҳалар «Вагнер» лагери ҳақидаги аввалги лавҳаларга ўхшаш деталларга эга бўлса-да, видео саҳналаштирилганга ўхшарди. Бунинг исботи сифатида у ердан бошқа фото ёки видео кўрмаганимиз, «вагнерчилар» ўртасида қурбонларнинг аниқ сони эълон қилинмаганини келтириш мумкин.
Исёндан кейинги ўз аудиомурожаатида Пригожин «ўттизга яқин» жангчиси ҳалок бўлгани, айримлари яралангани, шундан сўнг «Вагнер» командирлари кенгаши «юриш қилиш»га қарор қилишганини айтди.
Бироқ, Пригожиннинг РФ мудофаа вазирлиги ва Бош штаб раҳбарияти билан муносабатлари тўсатдан, йўқ жойдан бузилиб қолди, дейиш нотўғри. Бу зиддият ойлар мобайнида давом этиб келаётганди. Аввалига «Вагнер» эгаси ҳарбий раҳбариятни бошқарувни эплолмаётганликда айблади. Сўнг «Вагнер»нинг ютуқларини тан олишни исташмаётганидан жаҳлланди. Ундан кейин Бахмут устига юриш қилишда «вагнерчилар»га қийинчилик яратиш учун сунъий «снаряд тақчиллиги» юзага келтиришда айблади.
Параллел равишда Пригожин шахсан мудофаа вазири Сергей Шойгу ва Бош штаб раҳбари Валерий Герасимов манзилига қарши чиқишлар қилди. Ўликлар уюмини кўрсатиб, генералларни ҳақорат қилди, уларнинг нўноқлиги туфайли Россия армиясида йўқотишлар кўплигини айтди. Шойгунинг оиласи ҳам Пригожиннинг заҳархандаси объектига айланди. Май ойида зиддият қайнаш нуқтаси етгандек кўринди, токи ўқ-дори етказилмас экан, «Вагнер» раҳбари буйруқсиз ўз жангчиларини Бахмутдан олиб чиқиш билан таҳдид қилди. Ўзининг ултиматумини Пригожин бажармади, Бахмут эгалланди, «Вагнер» эса фронторти лагерларига қайтишини эълон қилди (уларнинг сони ва қаерда жойлашгани номаълум).
Кремл ва мудофаа вазирлиги бу зиддиятни кўрмаганга олди. Лекин қайсидир онда Пригожиндан Россия қамоқхоналаридан маҳбусларни ёллаш имконияти олиб қўйилди. Пригожин бу иш билан 2022 йил ёзидан буён шуғулланар, бунга шахсан Путин аралашганди, чунки унинг ўзи ёлланган маҳбусларни афв этаётганини тан олган. Бироқ баҳорда маҳбусларни ёллаш функцияси мудофаа вазирлигига ўтган.
Июн ойига келиб ҳукумат кутилмаганда барча кўнгиллилар отрядлари (бунга ноқонуний ҳисобланган барча ХҲКлар киради) армия билан шартнома имзолаши кераклигини эълон қилди. Пригожин учун бу 2014 йилдан буён — Россия илк бор Донбассга ҳужум қилганидан бери ўзи ривожлантириб келаётган «Вагнер» устидан назоратни йўқотишини англатарди. У бир неча марта очиқчасига ўзининг жангчилари мудофаа вазирлиги билан шартнома имзоламаслигини таъкидлади.
Айнан мана шу ҳолат — мустақилликни йўқотмаслик учун Пригожин исён уюштирди, деган BBC’га бизнесмен билан таниш, ўз номини ошкор этишни истамаган инсон.
«У ноиложликдан шундай қилишга мажбур бўлди, — дейди у. — Бунгача «Вагнер» тўғридан тўғри пул оларди, қолганини ўзлари қилишарди. Бу ерда ҳамма нарса — ўқ-дори, қурол-аслаҳа, техника, либослар мудофаа вазирлиги орқали ўтадиган бўлди. Техникани исташса тортиб олишарди, уларга энди буйруқ беришарди».
Суҳбатдошнинг фикрича, Пригожин бу алфозда тезда нуфузидан маҳрум бўлишини тушуниб турганди.
Шуниси эътиборлики, баҳорда уруш тарғиботчиси Семён Пеговга интервю бера туриб, исён ҳақидаги саволга шундай жавоб берган: «Москва томон юриш — қизиқ фикр, лекин ҳозирча буни ўйлаб кўрмадик».
BBC’нинг Россиядаги олий мартабали мансабдорлар билан алоқаси бўлган иккинчи суҳбатдоши Пригожиннинг хатти-ҳаракатларини тушунтирар экан, шундай деди: «Унинг томи кетиб қолган».
Пригожиннинг ўзи нега бундай қилганини фақат 26 июн, душанба кунига келиб тушунтирди. Овозли хабарида у «Вагнер» қўмондонлари чиндан ҳам мудофаа вазирлиги билан шартнома имзолашга рози эмасликларини айтиб, бу ҳол ХҲКнинг тугатилишига олиб келишини таъкидлаган. Лекин шунга қарамасдан улар 30 июн — мудофаа вазирлиги билан шартнома имзолаш учун ажратилган муддатнинг сўнгги кунида ҳарбий техникаларни топширмоқчи бўлишгани, бироқ лагерга берилган «зарба» бу режани чиппакка чиқарганини таъкидлаган.
Пригожин аслида нималарни кўзлагани, унинг режаси нима бўлганини айтиш қийин. «Қоғозда» «Вагнер» асосчиси унга Валерий Герасимов ва Сергей Шойгуни топширишни талаб қилган. У айнан шуни генераллар Юнус-Бек Евкуров ва Владимир Алексеевдан сўраган. Бу икки мулозим «вагнерчилар» Ростовдаги Жанубий ҳарбий округ штабини эгаллашганидан сўнг унинг асирига айланган бўлиши мумкин. Россия ҳукумати бу талабни чиндан ҳам бажармоқчи бўлган-бўлмаганини айтиш қийин.
Фото: Alexander Ermochenko / Reuters / Scanpix / LETA
Энди Пригожин юришдан мақсад иккита бўлгани — «Вагнер» ХҲК йўқ қилиб юборилишининг олдини олиш ва Украинага босқин давомида хатога йўл қўйган шахсларни (Шойгу ва Герасимовни назарда тутган) «жавобгарликка тортиш» бўлганини айтмоқда. Бундан ташқари, душанба куни фронт чизиғидан Киевгача бўлган масофага тенг йўлни бирорта йўқотишларсиз босиб ўтганини айтиб мақтанган.
«Агар 24 февралдаги ҳаракатлар «Вагнер» каби ўқитилган ва руҳий тайёргарликка эга бўлинмалар томонидан амалга оширилганида, Украинадаги ҳарбий амалиёт суткалар ичида тугаши мумкин эди», — деган Пригожин.
«Вагнер» раҳбари улар ҳокимиятни ағдаришни режа қилмагани, Москва ва Ростовдаги колонналар «норозиликни кўрсатиш учун» йўлга чиққанини таъкидлаган.
Ростов ва Москвага юриш қилиб Пригожин Путиннинг эътиборини тортишга ҳаракат қилган бўлиши ҳам мумкин, чунки сўнгги вақтларда унда бошқа имкониятлар қолмаганди, дейди унинг танишларидан бири: «У шу йўл билан ҳануз Путинга содиқлигини билдириб қўйгиси келган, уни алоҳида таъминот ва алоҳида хўжалик сифатида қолдиравериш кераклигини тушунтирмоқчи бўлган. Лекин буни уддалай олмади».
Биз Пригожин ўз юриши якунларини қандай баҳолашини билмаймиз. Балким, мана бу сўзлар билан: «Нормал натижа. Ҳаммани жонлантириб юбордик». Пригожин бу сўзларни 24 июн куни кечқурун Ростовдан кетаётиб айтган.
Нега ҳеч ким исёнчиларга халақит беришга уринмади? Нега Кремл куч сценарийсидан фойдаланмади? Исёнчилар муваффақиятга эришиши мумкинмиди?
«Адолат марши»дан кейин очиқ қолган асосий саволлардан бири қуйидагича: нега ҳукумат исёнчиларни тўхтатишга бирор ҳаракат қилмади? Шанба воқеаларининг фото ва видеолари «вагнерчилар» Ростовга бирор қаршиликка учрамасдан кириб келганини кўрсатади. Масалан, роликлардан бирида полиция блок-пости исёнчилар техникасини шунчаки кўзи билан кузатиб қўйгани тасвирланган.
Кучишлатар тизимлар Жанубий ҳарбий округ штаби эгалланишига ҳам қаршилик кўрсатмаган. Бу штаб Россиянинг Украинага босқини ва бошқа ҳарбий объектларнинг асосий бошқарув марказларидан бири ҳисобланади. Пригожиннинг роликларида унга генераллар Евкуров ва Алексеев ҳам қаршилик кўрсатмаганини кўриш мумкин, ҳолбуки бу вақтга келиб ФХХ «Вагнер» асосчиси устидан жиноий иш қўзғаб бўлган эди.
Афтидан, исчёнчилар колоннаси М-4 «Дон» трассаси бўйлаб ҳам муаммоларсиз ҳаракат қилишган. Зиддиятнинг турли томонларга хизмат қилувчи каналларнинг норасмий хабарига кўра, исёнчилар уларнинг ҳаракатига халақит бермоқчи бўлган бир неча вертолёт ва самолётни уриб туширишган, буни душанба куни Пригожиннинг ўзи ҳам тасдиқлади. Бироқ кенг миқёсли жанглар ҳақида гап бормаган, акс ҳолда ҳамма ёқни фото ва видеодалиллар босиб кетган бўларди. Натижада, ёлланма жангарилар Липецк областининг Елец шаҳарчасигача етиб боришган — бу Москвадан 350 км нарида. «Вагнер» етакчиси йўла ХҲК барча ҳарбий объектлар устидан назорат ўрнатиб боргани, қуруқликда бирорта Россия ҳарбийси ҳалок бўлмаганини таъкидлади.
Ҳукумат нега «юмшоқ сценарий»ни танлади, деган саволга ҳозирча жавоб йўқ. Бу борада ҳукумат бирор изоҳ бермаган. Шуниси аниқки, 23 июн куни кечқурун, Пригожин исён ҳақида жар солгач, Москва ва Ростовда тревога бўйича полиция, ҳарбийлар, Росгвардия ва ФХХ оёққа турган; ҳар икки шаҳарда ҳарбий техникалар кўзга ташланиб, йўллар ёпила бошлаган. Владимир Путин махсус мурожаатида Пригожинни (номини тилга олмасдан) «ватан орқасига пичоқ урган хоин», деб атаган ва барча исёнчилар жазоланишини таъкидлаган. Москва, Москва остонаси ва Воронеж областида аксилтеррористик операция режими жорий этилган.
Фото: ROMAN ROMOKHOV / AFP
Бироқ, афтидан, улар исёнчиларга қарата ўт очиш буйруғини олишмаган. Нега? Бунга бир неча сабаб бўлиши мумкин, лекин аниқ жавоб йўқ. Ҳукумат Пригожиннинг ёлланма жангариларига қарши жанг олиб бориш учун етарли кучга эга эмаслигини тушуниб етган бўлиши мумкин — жанг олиб боришга энг қодир қисмлар айни пайтда Украинанинг қарши ҳужумини ушлаб туриш учун сафарбар қилинган. Бундан ташқари, шаҳар шароитларида (Ростов — миллионлик шаҳар) ҳақиқий жанг олиб бориш кўп сонли қурбонларга олиб келиши мумкин эди. Боз устига, Пригожин тарафдорлари оғир техникаларга ҳам эга эди.
Пригожиннинг ўзи айтишича, ҳарбийлар шунчаки «вагнерчилар»га қарши ўт очишни истамаган, бироқ унинг бу сўзларини на тасдиқлаб, на инкор этиб бўлади. Гарчи исён армия ва бошқа кучишлатар тизимлар томонидан ошкора қўллаб-қувватланмади, деб эҳтиёткорлик билан эътироф этиш мумкин бўлса-да.
Нега Путин Пригожин билан келишди? Нега у рози бўлиб колоннани ортга қайтарди? Бу ерда Лукашенконинг нима иши бор?
24 июн куни Москва кўчаларида автомат тутган ҳарбийлар ва блокпостлар пайдо бўла бошлаганида «Пригожин юриши» тўхтаб, пойтахт йўналишидан ортга қайтаётгани маълум бўлди. Кремл ва Пригожин Беларус президенти Александр Лукашенко воситачилигида келишувга эришганини эълон қилди.
Бу битимнинг параметрларини кейинчалик Путиннинг матбуот котиби Дмитрий Песков очиқлади. Унга кўра, қуйидагиларга келишилган: Пригожин Беларусга «ўтади» (қай сифатда, буниси номаълум), исён ҳақидаги иш ёпилади, уларнинг қатнашчилари ҳарбий хизматлари (яъни Украинага бостириб киришдаги иштироки) ҳурмати судланмайди, исёнда иштирок этмаган бир қисми билан мудофаа вазирлиги шартнома имзолайди.
Бу эълон қилингач, дарҳол бир неча савол пайдо бўлди. Путин эрталаб исёнчиларни жазолашни таъкидлаб турганида бу иш нега керак бўлди? Нега Пригожин мамлакатнинг тенг ярмини қаршиликсиз босиб ўтган бўлса-да, сургунга рози бўлди? Умуман, бу ерда Лукашенконинг нима алоқаси бор?
Биринчи саволга келишув ҳақида эълон қилар экан, Песковнинг ўзи қайсидир маънода жавоб берди: «Олий мақсад — қон тўкилишининг олдини олиш, ички зиддиятлардан ва натижаси номаълум бўлган тўқнашувлардан қочиш эди».
Бу далилни оқилона деб ҳисоблаш мумкин. Исён мутлақо кутилмаган ҳол бўлган ҳокимият учун Пригожиннинг колонналари Москвага энг яқин сув тўсиғи бўлган Ока дарёсигача етиб борганда ёки Ростов шаҳри четида улар билан отишмага киришилса нима бўлишини текшириб кўриш асло керак эмасди. Бу ҳақда душанба куни РФ ташқи ишлар вазири Сергей Лавров тикка айтди: унинг сўзларига кўра, агар исёнчилар Москвагача бостириб кела олишганида қон тўкилишини тўхтатиб бўлмасди.
Иккинчи савол — Пригожинга бу нега керак бўлганига жавоб топиш қийинроқ. Агар ХҲК асосчисига ишониладиган бўлса, у ва унинг ёлланма жангарилари Москвага яқинлашган сайин қон тўкилиши муқаррар эканини англаб етишган. «Дастлабки омил — бир рус миллатининг қонини тўкишни истамадик. Иккинчи омил — биз намойиш қилмоқчи бўлган нарсамизга етишдик деб ҳисобладик», — дея тушунтирган Пригожин 26 июн куни кечқурун.
Можаро янада авж олмаганини Пригожин ва унинг жангариларида шунчаки муаяйн режа бўлмагани билан тушунтириш мумкин.
«Мана, Москвага кириб келишди ҳам дейлик. Кейин нима қилишарди? Хўп, Кремлгача бостириб киришди, Шоҳ тўп олдида суратга ҳам тушишди, лекин бу вақт ҳокимият қаерда? Ҳокимият қизил кнопканинг эгаси билан бирга. Кўчишаётганда махсус алоқа ҳар эҳтимолга қарши ўчирилган, Останкино телеузатиш маркази Москвадаги бирор захира марказига кўчирилган. Шаҳарни талаб, машиналарни ёқиш мумкиндир, аммо Пригожин шу ондаёқ вазият устидан назоратни йўқотган бўларди», — дея мушоҳада қилади бизнесменнинг таниши.
BBC’нинг олий мартабали мулозимлар билан таниш суҳбатдоши ҳам деярли шу нарсаларни айтган. «Хўп, Москвагача бостириб келибсан, кечин-чи? Шойгу ва Герасимов у ерда йўқ — улар Петербург, Калининград, Новосибирск ёки Нижний Новгородга кетиб бўлишган бўлади», — деган у.
Пригожин тўлақонли исён учун кучи етмаслигини англаб етган бўлиши мумкинлигини ҳам инобатдан соқит қилмаслик керак. Жума кунидан бошлаб бирорта йирик кучишлатар тузилма исёнчиларни қўллаб-қувватлашини билдирмаган. «Вагнер» ХҲК асосчиси уни 25 минг жангчи ва айрим ҳарбийлар қўллаётганини таъкидлаган, лекин бунга ишониш қийин. Кремлдагилар кейинроқ айрим «вагнерчилар» юриш жараёнида исён қилишдан бош торта бошлашганини айтишган.
Нега воситачи бўлиб айнан Лукашенко ўртага тушди? Унинг ўзи ҳозирча буни тушунтиргани йўқ. Дмитрий Песковнинг сўзларига кўра, бу Пригожин Беларус президенти билан аввалдан таниш бўлгани билан боғлиқ. «Мен уни шунчаки Женя деб атайман. У билан жуда илиқ муносабатларимиз бор. Жуда илиқ», — деган эди Лукашенко 2020 йилда Пригожин ҳақида. ОАВ ва ижтимоий тармоқларда дам олиш кунларидан буён ўртада бошқа воситачилар ҳам бўлгани, жумладан, Тула области губернатори Алексей Дюминнинг номи тилга олинди, бироқ област маъмурияти буни рад этган.
«Лукашенко ёрдам қўлини чўзиб, «Вагнер»га келгусида қонуний юрисдикция остида ишлаш йўлини ахтаришни таклиф этди», — деган изоҳ билан чекланди Пригожиннинг ўзи.
Ёдда тутиш муҳимки, Беларус учун Россияда ҳодисаларнинг башорат қилиб бўлмайдиган тарзда издан чиқиши катта муаммо яратади, чунки Минскнинг Москвадан бошқа иттифоқчиси ҳам йўқ ҳисоби.
Нима бўлганда ҳам, энди Россия давлат пропагандачилари Лукашенкога Москвада ҳайкал ўрнатишга чақиришмоқда. Кўпчилик 2020 йилда сайловни сохталаштириш ортидан Беларусда юзага келган норозилик тўлқинини бостиришда Россия ёрдам берганини эслаган. Қайсидир маънода Лукашенконинг ўртакашлиги ўша қўллов учун ташаккурдек кўринмоқда.
Лукашенко Пригожинга кафолатлар ҳақида гапира туриб шундай деган:
«Хавфсизлик кафолати Путин кеча ваъда қилганидан тақдим этилди. Ҳа, у чиндан ҳам бугун Беларусда. Улар бир муддат шу ерда бўлишни исташса, биз ёрдам берамиз. Албатта ўзларининг ҳисобидан. Аммо мудофаа вазиримиз Хренин «бизга шундай бўлинма керак», деяпти. Мен розиман. Улар билан гаплашинглар», — деган Беларус президенти.
Пригожин ва унинг жангарилари ҳозир қаерда? Наҳотки жиноий иш ростдан ҳам ёпилади ва Путин ҳаммасини кечиради?
Пригожин Минскда, унинг жангарилари ҳозир қаердалиги шунчаки номаълум. 24 июн шанба куни «Вагнер» ХҲК минган йўлтанламас машина Ростовдан чиқиб кетганди. Песков «президент сўзи» (шанба кунигача жазолайман деб турган Путин) Пригожиннинг Минскка етиб олишини кафолатлайди, деганди.
«Вагнер» асосчиси билан нима бўлиши, Беларусга у қай сифат билан йўл олгани номаълум. Бош саволлардан бири унинг кўпсонли бизнес-активлари билан боғлиқ. Масалан, «Конкорд» компанияси Россия армиясини озиқ-овқат билан таъминлайди. Пригожиннинг таниши BBC билан суҳбатда бизнесменнинг активларини у ёки бу йўл билан тортиб олиниши, унинг ўзи эса Беларусда узоқ қолмасдан, масалан, Африкага кетишини тахмин қилган.
Бизнесменнинг тақдири бўйича аниқ тахмин қилишни ҳозир ҳеч ким бўйнига олмайди — бу тенгламада номаълумлар сони жуда кўп. Бироқ, Пригожин уни хоинликда айблаган Путиннинг қўл остига яна қайтиши жуда қийин.
Исён қатнашчилари билан нима бўлгани ҳам номаълум, улар жойи ҳеч кимга маълум бўлмаган дала лагерларига қайтмаганини ҳам ҳеч ким билмайди. Ёки Пригожин билан Беларусга ўтиб кетишдими? Ёки ҳамон Россия ҳудудидами? Исёнда иштирок этмаган вагнерчиларнинг тақдири ҳам номаълумлигича қолмоқда.
Боз устига, буни Беларус маъмуриятидагилар ҳам билишмайди. Журналистлар ташвишга тушган фуқаролар кўринишида у ерга қўнғироқ қилишганида, идорадагилар шундай жавоб беришган: «Мен ҳам сиз қатори телевизор томоша қиламан. Мен фақат телевидение орқали тарқатилган ахборотга эгаман».
Пригожинга қарши очилган жиноий иш тақдири ҳам саволлар туғдиради. Кремл иш ёпилишини ваъда қилган.
«Пригожинга қарши очилган жиноий ишни тугатиш тўғрисидаги қарорни ўқиш жуда қизиқ бўларди. Унга нимани сабаб қилиб кўрсатишади? Кутилмаганда жиноят таркиби йўқлиги аниқланганми? Ёки, айтайлик, умуман жиноят таркиби бўлмаган-у, бизга ҳаммаси шундай туюлган-у, аслида бу ўткир сюжетли кинонинг съёмкалари бўлганми? Балким ўз қилмишидан пушаймонлик акс этгандир?» — дея истеҳзо қилади юрист Григорий Вайпан.
Фото: AP / Scanpix / LETA
Давлатнинг бу масаладаги позициясини Владимир Соловёвнинг дастурида RT раҳбари Маргарита Симонян билдириб ўтган: «Юридик меъёрлар — Исо Масиҳнинг оятлари ёки Мусо пайғамбарнинг лавҳалари эмас. Уларни инсонлар мамлакатда ҳуқуқ тартибот ва барқарорликни таъминлаш учун ёзишади. Қандайдир алоҳида киритик вазиятларда юридик меъёрлар ўз функциясини бажара олмай қолса ва тескари натижа берса, ғижимлаб ўрмонга улоқтирилади».
Душанба куни эрталаб «Коммерсант» нашри, «РИА Новости», ТАСС ва «Интерфакс»нинг манбалари синхрон равишда ФХХ тергов олиб бораётган Пригожинга қарши иш ёпилмаганини хабар қилишди.
Ҳозир ҳокимият олдида муҳим дилемма турибди: исён чоғида Пригожин тарафдорлари бир неча (турли баҳолашларга кўра, 20 нафаргача) Россия ҳарбийларни ўлдиришган. «Ватанпарварлик» каналларида буни жазосиз қолдириб бўлмаслигини ёзишди.
(ФХХ 27 июн куни кечқурун иш ёпилганини маълум қилди).
Ёлланма жангарилар энди нима қилишади? «Вагнер» ХҲКни нима кутади?
«Вагнер»нинг ҳарбий гуруҳларига нима бўлиши, ХҲКнинг ўзи сақланиб қолиш-қолмаслиги ҳам ҳозирча тушунарсиз. Лекин шунисини аниқ айтиш мумкинки, Россиянинг энг қудратли ва машҳур ёлланма жангарилар армияси ортиқ бу кўринишда мавжуд бўла олмайди.
Пригожин исённи тўхтатиб, кучларни дала лагерларига қайтариш ҳақида эълон қилганида Кремлдагилар исёнда қатнашган ХҲК жангчиларини «фронтда кўрсатган хизматларини ҳисобга олиб», таъқиб қилмаслигини билдирди. «Адолат марши»да иштирок этмаганлар мудофаа вазирлиги билан шартнома имзолаши мумкин, деган Дмитрий Песков.
Путин ХҲК бўлинмаларини мудофаа вазирлиги қўмондонлиги остига ўтказиб, «Вагнер»нинг ҳозирги қўмондонларини бўшатиб юбормоқчи, деб ёзган Telegraph нашри Британия махсус хизматларидаги манбасига таяниб. Нашр шунингдек, исёнда Пригожин айтганидан 25 минг эмас, 8 минг ёлланма жангчи қатнашганини ёзган.
Афтидан, «Вагнер» ХҲК ортиқ Россияда «ягона организм» сифатида мавжуд бўла олмайди, деб ёзади «Ведомости» газетаси РФ мудофаа вазирлигидаги ўз манбасига таяниб. ХҲК ходимларига индивидуал равишда мудофаа вазирлиги ва Росгвардия тузилмаларига сингиб кетиш таклиф этилади. Чунки ХҲК раҳбариятига ортиқ ишонч йўқ.
Россияликлар Пригожинни қўллашдими ёки йўқ? Россия элитаси-чи?
Россиялик мансабдорлар, ҳарбийлар ва оддий россияликлар ким томонидан бўлганини билвосита белгиларга қараб сезиш мумкин. «Вагнер» ёлланма жангарилари Ростовга кириб келгач, шаҳар марказида инсонлар тўплангани билан боғлиқ бир неча видеолар ижтимоий тармоқларда тарқалди. Улардан бирида «Вагнер» жангчиси ҳаммани хотиржамликка чорлаган, бир неча эркак жангчининг қўлини сиқиб қўйган. Яна бир неча видеода одамлар ХҲК жангчилари билан жанжаллашгани акс этган: одамлар жангариларни шаҳарда ваҳима кўтаришда айблашган, яна бир киши уларни деб шаҳар бомбардимон қилиниши айтган.
Тармоқда шанба куни кечқурун Ростовни тарк этаётган «вагнерчилар»ни одамлар қарсаклар билан кузатишгани тасвирланган видеолар ҳам пайдо бўлди.
Жума кунги чиқишларида Пригожин ўзини Россия армияси қўллаб-қувватлашини билдирганди, бироқ бунга холис далиллар бўлмади.
«Вагнер» жангчилари Ростовга тўсқинликсиз кириб, Жанубий ҳарбий округ штабини ҳам қаршиликсиз эгаллаган. Жума куни кечқурун Пригожиннинг ҳаммаслаги ҳисобланган генерал Суровикин ХҲК жангариларини тўхташга чақирган видеомурожаат ёзган. «Кеч бўлмасдан РФнинг умумхалқ томонидан сайланган президенти иродасига ва буйруқларига бўйсуниш, колонналарни тўхтатиш, уларни доимий дислокация манзилига қайтариш керак», — деган у.
Бош штаб бошлиғи ўринбосари Владимир Алексеев ҳам шундай мурожаат билан чиқиш қилган. У Пригожиннинг хатти ҳаракатларини «мамлакат ва президент ортидан пичоқ уриш», деган.
Россия губернаторлари ҳам Путиннинг шанба кунги телемурожаатидан сўнг бирин-кетин чиқишлар қила бошлади. BBC ҳисоб-китобига кўра, 20 дан ортиқ губернаторлар президентни қўллаб-қувватлашини билдирган. Парламентнинг ҳар икки палатаси раҳбарлари бирликка чақирган.
Россия амалдорларидан бирор киши Пригожин тарафда очиқча чиқиш қилгани йўқ. Айримлар умуман муносабат билдирмаган. Уларнинг орасида Москва мэри Сергей Собянин ва бош вазир Михаил Мишустин ҳамда унинг ҳукумати аъзолари бор. Собянин фақат 26 июнни Москвада дам олиш куни деб эълон қилди, холос.
Россия элитаси ҳам воқеа юзасидан муносабат билдирмасдан, мамлакатни тарк этишга ҳаракат қилишган. Хусусан, шанба куни эрталаб Россиядан Владимир Потанин ва Аркадий Ротенбергнинг самолёти учиб кетган.
AFP / Scanpix / LETA
Элита Пригожинни қўлламаслиги сабаби унинг характерига боғлиқ, дейди бизнесменнинг азалий таниши: «У ҳеч қачон ҳеч ким билан шерикчилик қилмаган. Муаммоси ҳам шунда бўлган. У мутлақ ёлғиз бўри. Ҳеч ким билан алянсга киришмаган. Турли одамларнинг у билан алоқага чиқишга бўлган уринишлари бесамар кетган. Унинг ёнида ҳеч ким йўқ, шунчаки куйдирилган майдондек. У гапирганда ҳамма ерга ётиб уни эшитишлари керак. У ўзига қўшилиш учун доим ўз шартларини илгари сурган ва бу шарт жуда камчиликни қаноатлантирган. Бу ҳам бир томондан тушунарли, ғалати қилиқларга эга яримжиноятчи одам, боз устига каллакесарлардан иборат армия эгаси билан олди-берди қилиш ёқимли иш эмас».
Пригожин фақат вақтинчалик тактик иттифоққа аъзо бўлиши мумкин, деган тезисни унинг Чеченистон раҳбари Рамзан Қодиров билан муносабатлари ҳам исботлайди. Ўтган йили улар биргаликда армия раҳбариятини танқид қилишар, Қодиров Пригожинни биродар деб атарди. Дам олиш кунлари эса «Ахмат» махсус қўшинлари Ростовдаги исённи бостириш ва Москвани ҳимоя қилишга тайёрлана бошлаганди.
Исён мудофаа вазирлиги имижига қандай таъсир қилади? Шойгуни нима кутмоқда?
Бу саволга жавоб бериш афтидан энг осони бўлса керак. Исёнга уриниш ҳукумат ва армия имижига ижобий таъсир қилмаслиги кундек равшан. BBC бу борада бир неча эксперт билан гаплашди. Уларнинг барчаси бўлиб ўтган воқеалар бир ярим йилдан буён ҳаммаси режадагидек кетаётганини айтиб келаётган давлатнинг ожизлиги ва мўртлигини кўрсатганини таъкидлашган.
Ҳаттоки кремплпараст шарҳловчилар ҳам юпанч бўла олмайдиган хулосалар чиқаришган. «Исён Россиянинг кучишлатар тизимларни бошқариш тизими қисман ишдан чиққанини кўрсатади, — дея танқид қилган сиёсатшунос Сергей Марков. — Ахир давлатнинг энг жанг қилишга қодир қисми исён кўтарди. Кучишлатар тизимлар ҳам исёнга жиддий қаршилик кўрсата олишмади, келишишга тўғри келди».
Россияликлар ва бутун дунёга ожизлигини ошкор этиб қўйган Кремл энди кучини намойиш қилиши мумкин. Одатда Россия ҳукумати бундай ҳолатларда ички репрессияни кучайтиради, энди Украинани ўққа тутиш ҳам кучайтирилса керак. Нима бўлганда ҳам ҳукумат ҳаракати (ёки ҳаракатсизлиги)га тез орада гувоҳ бўламиз.
Пригожиннинг таниши ушбу вазиятдан қандайдир маънода Шойгу «ғолиб» бўлиб чиқди, деб ҳисоблайди. «Вагнер» билан бир ойлик можародан сўнг ҳарбий раҳбарият Путинга ўз садоқатини исботлай олди. Ойлар давомида Россия президенти армияни ҳам, «Вагнер»ни ҳам, уни ҳам қўллаб, Евгений Пригожинга бошқалардан кўпроқ эркинлик берган эди (ёлланма жангари Евгений Нужин кувалда билан қатл этилганини эслаш кифоя). Бироқ ХҲКни қўллаб-қувватлаш билан боғлиқ «тажриба» тагига олди, шунинг учун ҳукумат яқин ойлар ичида фақат расмий тузилмаларга ишонч билдиради.
Бошқа томондан текширилган каналларда Шойгунинг истеъфоси ва унинг ўрнига Дюмин ўтқазилиши фаол муҳокама қилинмоқда. Гарчи буни тасдиқловчи реал маълумотлар бўлмаса-да, Россия армияси ва кучишлатарлар ўртасидаги ички зиддиятлардан қочиб бўлмаслиги аниқ.
Ушбу воқеалар Украинадаги урушнинг боришига таъсир ўтказадими?
Ҳарбий ҳисоботлар ва бошқа хабарларга кўра, Пригожиннинг исёни фронтдаги вазиятда ўз аксини топмаган. Фронтнинг турли участкаларида юзма-юз жанглар давом этган, Украина армияси жанубда ва Бахмут атрофида кичик ҳудудларни қайтариб ололган, бироқ уларнинг илгарилаш суръати бир неча кун аввалгидан фарқ қилмайди.
Кўриниб турибдики, Россиянинг ички машмашалари ҳарбий ҳаракатларга тўғридан тўғри таъсир ўтказа олмаган. Воқеалар фронт чизиғидан жуда ичкарида рўй берган, фронт олд чизиғидаги ҳарбийлар аввалдан ўйлаб пишитилган режа бўйича ҳаракат қилишади, энг зарур масалаларни жойида ҳал қилишади. Уларнинг Пригожин ва Шойгу билан шуғулланишга вақтлари йўқ, улар қўмондонларнинг буйруқларини бажаришлари керак, тирик қолишга ҳаракат қилишлари лозим.
Шубҳасиз, Пригожин томонидан уюштирилган ички уруш кучларнинг нисбатини ўзгартиради, қўшинларни бошқариш жараёнига таъсир қилади ва ҳар икки томоннинг қўмондонлик режаларига ўзгартиришлар киритади, гарчи бундай режалар оний лаҳзаларда тузилмаган бўлса ҳам.
Энди узил-кесил жавоби бўлмаган кўплаб саволлар пайдо бўлмоқда.
Ярим йилгина аввал кўпчилик Украина дронлари қандай қилиб Москвагача учиб келаётганидан таажжубга тушарди, энди эса «Вагнер» ХҲКнинг бир неча минг жангариси Украина шарқидан Россия пойтахтигача бўлган йўлни «пичоқ мойни кесгандек» осонгина етиб олмоқда. Савол туғилади: агар бу «вагнерчилар» эмас, замонавий қурол-аслаҳага эга бўлган Украина қуролли кучларининг мунтазам қўшинлари бўлганда-чи? Ва битта бригада эмас, ўнлаб бригада бўлганида нима бўларди?
Айни вазиятда фронт ва фронт ортида бўлаётган ишлардан норозилар фақат Пригожиннинг ёлланма аскарлари эмас, Россия томонида жанг қилаётган кўплаб ҳарбийлар ҳамдир: жирканч адолатсизлик, генералларнинг номуносиблиги, қўмондонликнинг ноинсоний муносабатлари ҳақида нафақат мудофаа вазирлигининг штатдаги ҳарбийлари, шунингдек, турли ҳарбийлаштирилган тузилмалар — кўнгиллилар, «халқ республикалари»дан сафарбар қилинганлар ҳам айтишмоқда.
«Вагнер» ХҲКнинг Москва томон юриши ҳарбий кишилар тушган видеороликлар ва ижтимоий тармоқдаги хабарлар билан бирга олиб борилди, уларнинг муаллифлари исёнчиларга ҳамдардлик ва қўллов изҳор этишган.
Ажаб эмас, Пригожиннинг исёни (у ҳозирча барбод бўлганга асло ўхшамайди) натижаларини баҳолаб, норози аскарлар Ал-Капонеча иш тутишлари мумкин: ахир Путинга мурожаат ва куч намойиши билан кўпроқ нарсага эришиш мумкин экан, шунчаки Путинга видеомурожаат қилишдан кўра. Москвага янги юриш режаси ишлаб чиқиш ҳам шарт эмас — шунчаки локал исёнлар содир бўлиши мумкин, бу эса фронтнинг шубҳасиз қулашига олиб келади.
Келгуси сафар исёнчилар «Адолат марши»ни такрорлашга қарор қилишса ва охиригача боришса, йўл-йўлакай ядровий объектлар ва омборларни ҳам эгаллаб олишса нима бўлади?
Россиянинг аскарлари ва ўрта синфдаги қўмондонлари дуч келган ноаниқлик омилини ҳам ҳисобга олиш зарур. Энг олий бошқарувдаги вазият ноаниқ бўлса, олий ҳарбий қўмондонлик қаерда ва нима иш билан бандлиги тушунарсиз бўлса, «бу нима бало эди?» — деган асосий саволга жавоб бўлмаса, урушнинг «ғалабали якун»гача олиб бориш, раҳбариятнинг ўзгариб турадиган мақсадлари учун ўзини қурбон қилиш учун қатъият ҳам бўлмайди.
«Замин»ни Telegram’да ўқинг!
12:52, 17-04-2025
