«Бу сафар омадимиз келди холос» – Билл Гейтснинг эбола эпидемиясидан кейинги маърузаси

Microsoft асосчиси, жамоат арбоби Билл Гейтс 2015 йил март ойида TED конференциясида нутқ сўзлаган эди. У ўз нутқида ўша йилнинг эсда қоларли воқеаларидан бири – Ғарбий Африкадаги эбола эпидемиясидан тўғри хулоса чиқариш муҳимлигини айтиб, эндиликда жаҳон урушлари қуролли эмас, вирус шаклида бўлади, деган фикрни илгари сурганди.

Бугунги коронавирус пандемияси вақтида мавзу яна долзарблашганидан келиб чиқиб, инсоният келажакдаги эҳтимолий эпидемияларга қарши қандай чоралар кўриши кераклиги ҳақида Билл Гейтс беш йил аввал билдирган мулоҳазаларни эслаб ўтамиз.

«Болалигимда одамлар ядро урушидан қўрқишарди. Ертўлада сув ва консерва захираси сақланадиган бочка бўларди. Уруш бўлиб қолса, ертўлага яшириниш ва шу захира билан кун кўриш назарда тутиларди.

Бугун эса энг қўрқинчли катастрофа уруш эмас. Катастрофанинг кўриниши ўзгарди. Бу – вирус. Яқин ўн йилликда бирон офат миллионлаб одамларни қириб юбора олса, бу уруш эмас, вирус бўлади. Ракеталар ўрнини микроблар эгаллайди. Чунки ядро қуролланиш учун жуда кўп пул сарфлаяпмиз. Эпидемиялар билан курашиш учун эса ҳеч қанча. Инсоният навбатдаги эпидемияга тайёр эмас.

Мисол учун, эбола. Бу ҳақида барчангиз эшитгансиз. Муаммо жуда мураккаб. Мен касаллик маълумотларини ўрганиб чиқдим. Бу вазиятда муаммо тизимнинг самарасизлигида эмас. Умуман тизимнинг ўзи йўқлигида. Энг оддий ва муҳим воситалар мавжуд эмас.

(Маълумот учун, эбола – кам учрайдиган, лекин хавфли вирус бўлиб, унинг энг йирик эпидемияси 2014 йил апрелдан 2015 йил декабргача Ғарбий Африка давлатларида кузатилган. Бу даврда 27 минг нафардан зиёд африкалик вирус билан касалланган, вафот этганлар сони 10 мингдан ошган).

Касалликни ўз жойида бориб ўрганиб, унинг тарқалиш даражасига баҳо берувчи эпидемиологлар йўқ. Клиник ҳисоботлар фақатгина қоғозларда мавжуд. Ҳисоботлар кечикиб, бирталай ноаниқликлар билан эълон қилинди.

Шай ҳолатдаги тиббий бригада йўқ. Мутахассислар тайёрлаш бўйича методика мавжуд эмас. «Чегарасиз шифокорлар» кўнгиллилар кучидан яхши фойдаланишди. Шунга қарамай, ёрдамчи кучларни касалланган ҳудудларга юбориш ҳаракати кечикди. Ваҳоланки, йирик эпидемия 100 минглаб одам мобилизациясини талаб этади.

Жабрланган мамлакатларда даволаш жараёнини бошқарадиган шахс йўқ. У ерда ташхислашни ҳеч ким назорат қилмади. Қандай даволаш кераклигини ҳеч ким тушунмасди. Оддий мисол. Тузалган беморнинг қон плазмасидан бошқа беморлар учун даво сифатида фойдаланиш мумкин эди. Аммо бу метод қўлланилмади. Йўқотишлар катта бўлди. Бу жаҳон масштабидаги йўқотишлар эди.

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти эпидемияларни назорат қилиш воситасига эга, аммо юқорида айтилган ҳолатлар учун эмас.

Киноларда кўпинча бундай ҳолатлар бошқача кўрсатилади. Келишган эпидемиологлар гуруҳи дарров ёрдамга боради ва қаҳрамонларча ҳаммани қутқаради. Аммо ҳаёт Ҳолливуд эмас. Керакли тайёргарлик бўлмаса, навбатдаги эпидемия эболадан ҳам кўпроқ зиён келтириши мумкин.

Эболанинг тарқалиш маршрутини кўриб чиқайлик. 10 минг нафарга яқин одам қурбон бўлди. Ғарбий Африка давлатларида йўқотиш катта бўлди.

Эбола кенг тарқаб кетмаганининг сабаби учта.

Биринчи сабаб – шифокорларнинг фидойилиги. Улар беморларни топишди, изоляция қилишди, вирус тақарилишини жиловлашди.
Иккинчидан, эбола ҳаво-томчи йўли орқали юқмайди. Вирусни юқтирган беморнинг аҳволи кескин ёмонлашади, туришга ҳам ҳоли қолмагани учун касаллик ташувчиси бўлиб қолмайди.
Учинчидан, касаллик шаҳар ҳудудига етиб бормади. Эбола шаҳарларга кириб борганида, беморлар сони ҳам кўп бўларди.

Бу – шунчаки омад. Кейинги гал омад бизга кулиб боқмаслиги мумкин. Вирусни юқтирганлар бемалол дўконларда юриши, самолётларда саёҳат қилиб, уни тарқатиб юриши мумкин. Вирус нафақат эбола сингари табиий инфекция, балки биотерроризм қуроли бўлиши ҳам мумкин. Вазиятни мураккаблаштирувчи омиллар кўп.

Вируснинг ҳаво-томчи йўли билан тарқалишини кўриб чиқайлик. 1918 йилда испанка гриппи ҳаво-томчи йўли билан тарқаган, инфекция бутун Ер сайёрасини эгаллаган эди. Испанкадан 30 млн.дан ортиқ одам вафот этди.

Бу жиддий муаммога панжа ортидан қараб бўлмайди. Биз самарали таъсир чоралари тизимини ишлаб чиқишимиз мумкин. Бунинг учун илмий ва техник ютуқлар бор. Мобил телефонларни олайлик. У орқали ахборотни олиш ва тарқатиш имконияти бор. Аҳолининг ҳаракатланишини кузатиш учун спутник хариталар мавжуд. Биологик тадқиқотлар ривожланяпти. Бу вирусни тез аниқлаш, унга қарши дори ва вакцина ишлаб чиқиш имконини беради.

Яъни биз воситаларга эгамиз. Фақат уларни глобал соғлиқни сақлаш тизимига жорий этиш керак.

Урушга тайёргарлик жараёнидан ўрнак олайлик. Аскарлар доимо ҳарбий шайлик ҳолатида бўлади. Армияни кенгайтириш имконини берувчи ҳарбий захиралар бор. НАТО тез ҳаракатланувчи мобил бўлинмаларга эга. Ҳарбий тайёргарлик учун машғулотлар ўтказилади. Ёнувчи кимёвий моддалар билан таништирилади. Эпидемияларга қарши курашда нега бундай йўл тутмаслик керак?

Энг муҳим вазифалар нимадан иборат?
1. Қашшоқ мамлакатларда соғлиқни сақлаш тизимини кучайтириш лозим. Хавфсиз туғруқ учун, чақалоқларни эмлаш учун шароит бўлиши керак. Бу мамлакатлар эпидемия тўлқинига биринчи рўпара бўлади.

2. Тиббий билимга эга, махсус тайёрланган, зарурат бўлганда эпидемия ўчоғига бориб ишлай оладиган тиббий бригада керак.

3. Тиббиёт кучларини ҳарбий тажриба асосида тайёрлаш зарур. Оперативлик, логистика, хавфсиз ҳудуд ташкил этиш кабиларни ўзлаштиришлари керак.

4. Ҳарбий эмас, бактериологик тадқиқотлар олиб бориш, нозик нуқталарни аниқлаш керак. АҚШда охирги бор 2001 йилда бактериологик тақиқот ўтказилган. Натижалар қониқарли эмасди.

Ҳозирча вирус 1:0 ҳисобда инсониятдан олдинда. Ташхислаш ва вакцинация борасида бизга илғор ишланмалар керак. Бу борада етарлича ютуқларимиз ҳам бор.

Бу ишларнинг ҳаммасига қанча маблағ кетишини аниқ билмайман. Аммо эпидемия келтирадиган муаммоларни ҳисоблаб чиққанда, бу ишларга кетадиган харажатлар ҳеч қанча бўлмай қолади.

Жаҳон банки маълумотларига кўра, гриппнинг глобал эпидемияси жаҳон барқарорлигига 3 трлн доллар зарар келтиради. Яна миллионлаб ҳаётларни ҳам олиб кетади.

Соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш фақатгина эпидемия билан кураш зарурати эмас. Ривожланган тез тиббий ёрдам, илмий ишланмалар хавфсиз ва адолатли ҳамжамият учун муҳим.

Диққат қаратиш керак бўлган бирламчи масала шу. Ваҳима қилиш керак эмас. Макарон ғамлаб, ертўлада яширинган билан иш битмайди. Ҳаракатни ҳозир бошламасак, вақтни бой берамиз.

Эбола инсониятга яхшигина дарс берди. У биз учун огоҳлантирувчи сигнал бўлиши керак. Бугун ҳаракат қилсак, эртага ютамиз.
Раҳмат».

Маълумот учун, TED – АҚШнинг хусусий нотижорат фонди томонидан ҳар йили ўтказиладиган конференция бўлиб, унда сиёсат, бизнес, маданият, фанга оид турли мавзуларда маърузалар тақдим этилади. «Замин»ни Telegram’да ўқинг!