Пандемия: Катта қайта тикланиш қандай бўлади?

^{Фото: EPA/Vostock-photo}
Пандемиянинг энг ёмони ҳали олдинда. Бугунги кунга келиб, вирус фақат бир неча мамлакатларда жиловланмоқда, бошқа кўплаб мамлакатларда маҳаллий инқироз пайдо бўляпти ва сўнмоқда. Бу фикрлар «Жаҳон иқтисодий форуми» асосчиси, немис муҳандиси Клаус Шваб ва Оксфорд университети доктори, таҳлилий материаллари билан машҳур бўлган Monthly Barometer журнали асосчиси Терри Маллера ҳаммуаллифлигида чоп этилган «COVID-19: Катта қайта ўрнатиш» китобида келтирилган. Қуйида китоб муаллифларининг пандемия бўйича мулоҳазалари жамланган мақоласи тақдим этилади.

Атиги олти ой ичида COVID-19 пандемияси бизнинг дунёмизни тўла-тўкис ўз ичига олди ва ҳар биримиз, шахсан инсоният дуч келган энг оғир даврлардан бирига гувоҳ бўляпмиз. Айни пайтда бу шундай бир лаҳзаки, одамзот пандемиянинг асоратларига билан йиллар давомида дуч келаверади ва кўп нарсалар абадиятга ўзгаради. Атроф-муҳитга нисбатан чуқур хавотирларни кучайтириб, иқтисодий нисбатларнинг жиддий бузилишига сабаб бўлди. Шунингдек, ҳаётнинг турли жабҳаларида хавф ва ўзгарувчанликни келтириб чиқармоқда.

Ҳеч бир саноат ёки бизнес ушбу ўзгаришлар таъсиридан халос бўлмайди. Миллионлаб компаниялар йўқ бўлиб кетиш хавфи остида ва кўплаб соҳалар мавҳум келажакка дуч келмоқда; озчилик гуллаб-яшнайди. Бундай ўткир инқирозлар хроникаси интроспекцияни қўллаб-қувватлайди ва шахсларни ўзгаришларга мослашувчанлигини оширишга хизмат қилади.

Бугунги дунёнинг аянчли чизиқлари - энг муҳими: ижтимоий бўлинишлар, нотенглик, ҳамкорликнинг йўқлиги, глобал бошқарув ва етакчиликнинг муваффақиятсизлиги ҳамда табиий бойликларимизнинг таназзулга учраши - ҳар доимгидек ёлғонларни фош қилади ва кўплар энди қайта тикланиш вақти, барчасини қайта қуриш тонги отганга ишонч ҳосил қилиши учун фурсат пайдо бўлди.

Янги дунё пайдо бўлиши мумкин, унинг контурларини биз қайта тасаввур қилишимиз ва яна чизишга мажбурмиз.

Тўсатдан ва зўравон пандемия келтириб чиқарадиган зарба ушбу вазифани ҳаддан ташқари кўндаланг қилиб қўйиши мумкин. Таассурот шундан келиб чиқадики, бугунги кунда ўзаро боғлиқ ва гипер боғлиқ бўлган дунёда хатарлар бир-бирини кучайтирмоқда: индивидуал хавфлар ёки муаммолар бошқаларни қўзғатиш орқали рикошет таъсирини яратиши мумкин (масалан, ишсизлик ижтимоий тартибсизликлар ва қашшоқликни кучайтириши мумкин).

Ҳозирги дунёнинг ажралиб турадиган хусусияти бу тизимли боғланишдир: бундай дунёда «якка бажариш» ва «якка фикрлаш»га ўрин йўқ, чунки хавфлар бирлашади. Жамиятимизга, глобал иқтисодиётга, геосиёсат, атроф-муҳит ва технологияларга тўғридан-тўғри ва кунлик таъсир кўрсатадиган барча муаммолар бир текисда ривожланмайди.

Улар мураккаб мослашув тизимлари сифатида фаолият кўрсатмоқда ва шу каби асосий хусусиятни бирлаштиради. COVID-19 аллақачон бизга буни олдиндан айтиб берган.

Шунинг қаторида, ишсизликнинг кескин ва тез ошиб бориши (иқтисодий хавф), «Қора танли ҳаёти аҳамиятга эга» матни норозиликлари (ижтимоий масала) натижасида юзага келган глобал тартибсизликлар тўлқини ва Хитой ва АҚШ ўртасидаги тобора кучайиб бораётган синиш (геосиёсий хавф) пандемиясиз юз бермаган бўлар эди. Ҳеч бўлмаганда, у буни янада кучайтирди.

Ушбу носозлик чизиқларининг бир хиллиги ва жиддийлиги, биз ҳозирги танқидий босқичда эканлигимизни англатади: ўзгариш учун имконият чексиз ва фақат бизнинг тасаввуримиз билан боғланган - яхшироқ ёки ёмон томонга. Жамиятлар адолатли ёки аксинча бўлишга тайёр бўлишлари мумкин; кўпроқ бирдамлик ёки катта индивидуаллик тарафдори; озчиликнинг манфаатларини қўллаб-қувватлаш ёки кўпларнинг эҳтиёжларини қондириш; иқтисодиёт тиклангач, кўпроқ инклюзивлик билан ажралиб туриши ва глобал миқёсимизга кўпроқ мослашиши ёки одатдагидек бизнесга қайтиши мумкин - ҳозир (кўп жиҳатдан) эришиб бўлмайдиган статус-кво аниқланди.

Ушбу инқирознинг нариги томонида пайдо бўлганидек, уни янада яхшироқ ва бардошли қилиш учун бу мисли кўрилмаган имкониятдан фойдаланиб, дунёмизни қайта кўриб чиқиш учун жамоавий ирода этарлими?

Бу буюк қайта тиклашнинг муваффақияти билан боғлиқ бўлган асосий савол. Талаб этилаётган ўзгаришларнинг кўлами жуда катта, бу янги ижтимоий шартномани ишлаб чиқишдан то яхшиланган халқаро ҳамкорликка қадар. Атроф-муҳитга ақлли сармоя киритиш мисолида кўриниб турибдики, бу улкан, аммо уни енгиб бўлмас даражадан узоқдир. Янги дунёга қадам қўйишни айнан табиатга бўлган муносабатимизни ўзгартиришдан бошлаш керак. Қайта тикланувчи табиат дастурлари ва унга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш - мақсадларимиз олий мезони бўлиши керак.

Яқинда «Жаҳон иқтисодий форуми» тақдим этган сиёсий ҳужжат, янги иқтисодий имкониятлар ва иқтисодий харажатларнинг олдини олиш нуқтаи назаридан, 2030 йилга келиб табиий-ижобий иқтисодиётни қуриш йилига 10 трлн. АҚШ долларни талаб этишини маълум қилди. Қисқа муддатда, тахминан 250 миллиард АҚШ доллари миқдорида рағбатлантириш маблағларини жалб қилиш, тежамкорлиги юқори бўлган 37 миллион иш ўринларини яратиши мумкин. Буларнинг барча табиат иштирокисиз ҳеч нарсани англатмайди.

Биз қайта тикланишни тўғри англай олишимиз керак. Бизнинг олдимизда турган муаммолар биз тасаввур қилганимиздан ҳам жиддийроқ бўлиши мумкин, аммо бизнинг қайта тикланишга бўлган истак ва қобилиятимиз, илгари кутганимиздан ҳам кўпроқ бўлиши мумкин. “Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг