2003 yil noyabrda Gruziyada “atirgul inqilobi” roʻy berib, SSSRda katta nufuz qozongan, yuqori davralarda “kulrang tulki” laqabi bilan tanilgan Eduard Shevardnadze iste'foga chiqqan va muxolifatchi Saakashvili rahbariyatga kelgandi. U xalqni keskin islohotlar zaruratiga ishontira oldi va sanoqli yillar ichida Gruziyani qoloq davlatlar qatoridan olib chiqa oldi.
Gruziya sobiq prezidenti Mixail Saakashvili haqida rus propagandasi sabab postsovet makonida koʻpchilik salbiy tasavvurga ega, aslida-chi? Kun.uz “Tarixdan hikoyalar” ruknida bu gal ismi doim islohot degan soʻz bilan yonma-yon ishlatiladigan Saakashvilining hayot yoʻli bilan tanishtiradi.
Gʻarb ta'limi mahsuli
Mixail Saakashvili 1967 yil poytaxt Tbilisida, ziyolilar oilasida tugʻilgan. Otasi – Nikoloz Saakashvili asli arman millatiga mansub shifokor. Onasi – Giuli Alasaniya esa professor-tarixchi, turkolog. Turli xil kelishmovchiliklar ortidan ota-onasi hali u tugʻilmasidanoq ajrashib ketadi. Bolaning tarbiyasida oʻgay otasi – professor-psixolog Zurab Kometani va togʻasi, SSSR KGB sobiq polkovnigi Temur Alasaniya muhim rol oʻynaydi.
Mixail Saakashvili
Yaqinlari yoshligidanoq Mixailning ta'lim olishiga alohida e'tibor berishadi. Onasi oʻgʻlining chet tillarini oʻrganishi uchun alohida repetitor ham yollaydi. Shu sababli Mixail gruzin tilidan tashqari ingliz, frantsuz, rus, ukrain va ispan tillarida gaplasha oladi.
Saakashvilining shaxs sifatida shakllanishida Gruziya faqat tavallud maskani sifatidagina tilga olinadi. Boʻlajak prezidentning talabalik yillari xorijda oʻtgan, dastlabki jiddiy ish faoliyati ham Gruziyadan tashqarida boshlangan.
Mixail dastlab Kievda xalqaro huquq boʻyicha tahsil ola boshlaydi. Keyinchalik AQSh Davlat departamenti stipendiyasi sohibi sifatida nufuzli Kolumbiya universitetida magistrlik ilmiy darajasini, Jorj Vashington universitetida esa doktorlik ishini muaffaqiyatli himoya qiladi.
Saakashvilining talabalik yillari
U Oslodagi Norvegiya Inson huquqlari institutida, keyinchalik Nyu-Yorkdagi advokatlik firmalarida ishlaydi. Bu erda Mixail MDHdagi Amerika neft va gaz loyihalarini huquqiy qoʻllab-quvvatlash bilan shugʻullanadi. Bu tajribalar unga xalqaro maydonda qanday ishlashni, diplomatik muzokaralar olib borishni va xalqaro huquqni amaliyotga tatbiq etishni oʻrgatadi.
Yosh islohotchi
1995 yili Saakashvili oʻsha paytdagi Gruziya prezidenti Eduard Shevernadzening taklifi bilan vataniga qaytadi. Iqtidorli yosh siyosatchi shiddat bilan martaba pillapoyalaridan koʻtarila boshlaydi. Saakashvili shu yilning oʻzida Gruziya parlamenti deputatligiga saylandi. 1996 yilda esa qonun chiqaruvchi idoraning Konstitutsiya va qonunchilik masalalari qoʻmitasi raisi etib tayinlanadi. U bu paytda endigina 28 yoshda edi. Bir necha xorijiy tillarni biladigan, chet eldagi nufuzli universitetlarda tahsil olgan tbilisilik yigit koʻpchilik e'tiboriga tushadi.
Mixail Saakashvili, Zurab Jvaniya, Nino Burdjanadze va Eduard Shevardnadze
2000 yilda Saakashvili adliya vaziri etib tayinlanadi, lekin bu lavozimda koʻp vaqt ishlamaydi. Vazirlikka kelishi bilanoq bir qator jiddiy takliflarni ilgari suradi. Xususan, mansabdor shaxslar uchun majburiy narkologik tekshiruv joriy etishga harakat qilib, oʻzi birinchilardan boʻlib tahlil uchun qon topshiradi. Davlat xizmatchilari mol-mulkining kelib chiqishi qonuniyligini isbotlay olmasa, ularni musodara qilishni taklif etadi. Shuningdek, barcha chechen separatistlarini mamlakatdan chiqarib yuborish kerakligini yoqlab chiqadi.
2001 yilning sentyabrida Saakashvili Shevernadze hukumatini poraxoʻrlik va korruptsiyada ayblab, vazir lavozimidan oʻz ixtiyori bilan iste'foga chiqadi. Oʻsha paytda koʻpchilik Mishaning “yoshlik va tajribasizlik” qilgani haqida gapira boshladi, ammo Saakashvili ancha uzoqni koʻzlab ish tutgandi. Koʻp oʻtmay u “Milliy harakat” deb nomlanuvchi muxolif siyosiy tashkilot tuzadi. Jamiyatda katta obroʻ va hurmat qozonib borayotgan Mixailga ergashuvchilar koʻp edi. Tez fursatda tashkilot a'zolari soni 20 ming kishiga etadi. 2002 yilda janjalkash siyosatchi Tbilisi qonunchilik assambleyasi raisligiga keladi.
“Atirgul inqilobi” va prezidentlik tomon yoʻl
2003 yilning oktyabr oyida Gruziyada parlament saylovi boʻlib oʻtadi. Unda amaldagi prezident Eduard Shevardnadze va uning ittifoqchilari gʻalaba qozondi. Ammo e'lon qilingan natijalar xalqaro kuzatuvchilar va muxolifat tomonidan tan olinmaydi. Saylovning soxtalashtirilganidan norozi boʻlgan “Milliy harakat” partiyasi rahbari Mixail Saakashvili va Nino Burjanadze boshchiligida mamlakatda norozilik namoyishlari boshlanadi. Tarixda bu “Atirgul inqilobi” deb nomlanadi.
Muxolif siyosatchi Mixail Saakashvili Atirgullar inqilobi vaqtida Tbilisidagi Gruziya parlamenti binosi yonida, 2003 yilning 22 noyabr kuni.
Foto: Gleb Garanich/Reuters
Noyabr oyining oʻrtalariga kelib, Gruziya poytaxti Tbilisida ommaviy namoyishlar boshlandi. Vaqt oʻtishi bilan bu namoyishlar mamlakatning boshqa shaharlariga tarqaldi. 2003 yilning 22 noyabrida muxolifat tarafdorlari parlament binosini egallab olib, Shevardnadzening iste'foga chiqishini talab qiladi.
23 noyabr kuni Gruziya prezidenti Shevardnadze va muxolifat liderlari oʻrtasida muzokara boʻlib oʻtadi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Igor Ivanov vositachiligida oʻtgan muzokaralardan keyin Shevardnadze oʻzining iste'foga chiqqanini e'lon qiladi. Prezidentlik vazifasini vaqtincha Nino Burjanadze oʻz qoʻliga oladi. Shunday qilib, “Atirgul inqilobi” natijasida Gruziyada qon toʻkmasdan hokimiyat almashinuvi amalga oshadi. 2004 yilning yanvar oyida prezidentlik saylovida Mixail Saakashvili 96 foiz ovoz bilan gʻalaba qozonib, hokimiyatni oʻz qoʻliga oladi.
Mixail Saakashvili Tbilisidagi Ozodlik maydonida AQShning oʻsha paytdagi prezidenti Jorj Bushni kutib olyapti, 2005 yil may oyi.
Saakashvilini gruzinlar nega yaxshi koʻradi?
Saakashviliga meros boʻlib qolgan mamlakatni rivojlangan davlat deyish qiyin edi. Jahon banki ma'lumotlariga koʻra, sovet ittifoqi parchalanganidan keyin Gruziya yalpi ichki mahsuloti 44 foizga kamayib ketgan, giperinflyatsiya yiliga 9 000 foizgacha etadi.
Mamlakatda soliq yigʻishning iloji yoʻq edi, hukumat xavfsizlikni ta'minlash, qonun va tartibni saqlash kabi asosiy funktsiyalarni bajarmasdi. Bundan tashqari, Gruziya amalda uyushgan jinoyatchilar nazorati ostida edi. Odamlar oʻzlarining kelishmovchiliklarini hal qilish uchun sudlar oʻrniga “qonundagi oʻgʻrilar” deb nomlangan jinoiy avtoritetlarga murojaat qilishardi. Kichik korruptsiya oddiy gruzinlarning kundalik hayotida yoʻl politsiyasidan tortib, to yuqori elitagacha, har bir boʻgʻinda uchrardi.
AQShda ta'lim olgan va bir qancha xorijiy tillarni yaxshi biladigan Saakashvili oʻz atrofiga liberal yosh mutaxassislar jamoasini toʻplab, islohotlarga kirishadi.
Korruptsiyaga qarshi kurash. Aksariyat postsovet mamlakatlarida boʻlgani kabi, Gruziyada ham siyosiy qadriyatlar tizimi davlat mulkini oʻgʻirlashning yomon joyi yoʻq, degan zehniyatga asoslanar edi. Ilk qadam sifatida yuqori lavozimlarda ishlovchi aksariyat mansabdorlar korruptsiya borasida tajribasi yoʻq ishtiyoqmand yoshlar bilan almashtiriladi.
Davlat tashkilotlari tugatilib, agar ularni saqlash lozim deb topilsa, qaytadan tashkil etila boshlanadi. Bunda barcha xodimlar toʻliq ishdan boʻshatiladi va tashkilot noldan yangi funktsional majburiyatlar, yangi tuzilma va yangi odamlar bilan qayta tuziladi. Eng yorqin misol – yoʻl politsiyasi edi. Xizmat butunlay bekor qilindi va ikki oy ichida noldan Amerika tipidagi patrul politsiyasi yaratildi. Dastlabki oylarda mediada yangi “yoʻl politsiyasi”ning pora olayotgani aks etgan, yashirin kamerada olingan suratlar koʻpayib ketadi. Qoʻlga olingan politsiyachilar 50 dollar pora evaziga ham 10 yilga qamala boshlaydi. Bu pora olmaslik kerak degan tushuncha paydo boʻlguncha davom etadi. Natijada aholining politsiyaga ishonch darajasi 2003 yildagi 5 foizdan 2010 yilda 84 foizgacha oshadi. Bu turizmning sezilarli darajada oʻsishiga ham ta'sir qiladi.
Shu tariqa, davlat xizmatchilari ish haqining keskin ravishda oshirib borilishi va korruptsiya uchun jazoning kuchaytirilishi “kundalik” poraxoʻrlikni amalda yoʻq qiladi. Oyliklar pora olmasdan ham yashasa boʻladigan darajaga olib chiqiladi. Mamlakatda hech bir davlatda boʻlmagan “kriminal avtoritetlar va reket” toʻgʻrisida qonun qabul qilinadi. Shu asnoda Gruziyada 300 dan ortiq kriminal avtoritet qoʻlga olinadi.
Ta'lim. Ta'lim sohasidagi islohotning asosiy gʻoyasiga binoan, davlat tomonidan ajratilayotgan pul maktabga emas, oʻquvchilarga beriladigan boʻladi. Dastlabki bosqichda alohida shaxslarga ta'lim vaucherlari tarqatiladi, bu maktablarga beriladigan toʻgʻridan toʻgʻri subsidiyalarning oʻrnini bosadi. Oʻquvchilar va ota-onalar maktabni erkin tanlaydigan boʻladi. Ta'lim muassasalari oʻquvchilardan olgan vaucherlarni naqd pulga aylantirishi mumkin edi. Bu esa maktablar oʻrtasida sogʻlom raqobatni vujudga keltirdi, xususiy maktablar ochilishi keskin ortishiga sabab boʻldi.
Energetika. Saakashviligacha elektr energiyasi ta'minoti poytaxtda bir kunda bir necha soatgina, viloyatlarda esa bundan ham kam berilar, davlat korxonalarining ham tashqi, ham ichki qarzdorligi haddan ziyod ortib ketgan edi. Tizim nihoyatda korruptsiyalashgan, lekin jinoyatchilarning tanobini tortib qoʻyishning deyarli imkoni boʻlmagan. Elektr energiyasi taqsimoti bilan shugʻullanadigan kompaniyalar rahbarlari mablagʻlarning oʻgʻirlanish holatlarini “tijorat yoʻqotishi” sifatida hisobdan chiqarib yuboravergan.
Saakashvili hukumati energetika sohasida mustaqil regulyator organni tashkil etadi. Bu organ sohani nazorat qilish va boshqarish, tariflarni belgilash, raqobatni rivojlantirish va korruptsiyaning oldini olish bilan shugʻullandi. Etkazib berilgan elektr uchun haq toʻlanganiga ishonch hosil qilish uchun hukumat toʻlov yigʻimlari darajasini sektor samaradorligining yagona koʻrsatkichi deb e'lon qiladi. Bundan tashqari, ular mamlakatdagi eng yirik UDC distribyutorlik kompaniyasini bir qancha mintaqaviy klasterlarga boʻlib yubordi. Shu tariqa Tbilisi sveti oʻchmaydigan, koʻchalari charogʻon shaharga aylantiriladi.
Soliq islohoti va ijtimoiy himoya tizimi. Radikal soliq islohoti Gruziyada amalga oshirilgan eng muvaffaqiyatli islohotdan biri boʻladi. Soliq stavkalari nisbatan yuqori, yashirin iqtisodiyotning ulushi katta boʻlgan mamlakatda biznesni “soya”dan chiqarishning eng yaxshi yoʻli soliqlarni pasaytirish deb topildi. Bu tavakkal va dadil qadam edi, chunki iqtisodiyotning koʻlankadan chiqishiga, shuning hisobiga byudjet daromadlari oshishiga hech kim kafolat bera olmasdi.
Soliqlar 2 marta: dastlab 2004 yilda, soʻngra 2008 yil, Rossiya bilan urushdan keyin kamaytiriladi. Natijada Gruziyada chet el investitsiyalarini jalb qilish oshadi, YaIM oʻsishi tezlashadi, shuningdek, aholi uchun yangi va koʻproq maosh toʻlaydigan ish oʻrinlari yaratiladi. Soliqlar miqdori kamaytirilib, ularning turi 22 tadan 7 taga qisqartirilgan boʻlsa-da, davlat byudjetiga tushumlar miqdori karrasiga oshadi.
Ijtimoiy himoya doirasidagi islohotlar esa subsidiya va naqd pulsiz imtiyozlarni bekor qilishdan boshlanadi. Buning oʻrniga eng kam daromadli va ehtiyojmand kishilar aniqlanib, ularga naqd pul koʻrinishida yordam koʻrsatish yoʻliga oʻtildi. Pulni qanday sarflash ehtiyojmandlarning oʻziga qoʻyib beriladi. Naqd pulsiz dotatsiyalar yoki soliq imtiyozlari boylarni yanada boy qilishi, ammo kambagʻallarga nafi tegmasligi e'tirof etiladi.
Saakashvili hukumatining iqtisodiy islohotlari natijasida 2003 yildan 2013 yilgacha Gruziya iqtisodiyoti 70 foizga oʻsadi, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad esa qariyb uch barobar oshadi. Qilingan oʻzgarishlar natijasida 2007 yilda Gruziya YaIMning oʻsish sur'ati mamlakat uchun rekord daraja – 12 foizni tashkil etadi.
Rossiya–Gruziya urushi
Rossiyaning ehtimoliy tajovuzidan himoyalanish va Gruziyaning Gʻarb hamjamiyatiga integratsiyalashuvini ta'minlash uchun Saakashvili NATO va AQSh bilan xavfsizlik boʻyicha aloqalarni kengaytirishga harakat qila boshlaydi. U Gruziya qoʻshinlarini Afgʻoniston va Iroqda AQSh boshchiligidagi koalitsiya tarkibida joʻnatadi va ma'lum vaqtdan keyin Gruziya Afgʻonistondagi harbiy amaliyotlarda NATOga kirmaydigan eng yirik ishtirokchiga aylanadi.
Mixail Saakashvili Vladimir Putin bilan, 2007 yil Sankt-Peterburg
Gruziyaning NATO davlatlari, xususan, AQSh bilan xavfsizlik sohasidagi hamkorligi juda faol rivojlana boshladi. Hattoki, 2008 yilning yanvar oyida mamlakatda NATOga qoʻshilish masalasida referendum oʻtkaziladi va unda qatnashganlarning 77 foizi bu tashabbusni qoʻllab-quvvatlaydi. Saakashvili prezidentligi davrida Gruziya harbiy byudjetining oʻsishi boʻyicha jahon rekordini oʻrnatadi.
Saakashvili NATO shtab-kvartirasida
Bu voqealardan qattiq tashvishga tushgan Rossiya rasmiy Tbilisiga boʻysunishni xohlamagan hududlar – Janubiy Osetiya va Abxaziya aholisiga Rossiya pasportlarini berishni soddalashtiradi va tezlashtira boshlaydi. Saakashvili hududiy mojarolar sabab NATOga qoʻshila olmasligini bilar, shu sabab avvalo Abxaziya va Janubiy Osetiya muammosini hal qilishi kerak edi. Afsuski, qiziqqon Saakashvili buni tinch yoʻl bilan emas, harbiy kuch bilan amalga oshirishga urinadi.
2008 yil yozda Gruziya va Janubiy Osetiya oʻrtasidagi chegarada tez-tez qurolli toʻqnashuvlar sodir boʻla boshlaydi. Berilayotgan bayonotlarda har ikki taraf ham bir-birini ayblaydi.
Gruziya prezidenti Mixail Saakashvili va mudofaa vaziri David Kezerashvili Sxinval yaqinida qoʻshinlarni inspektsiya qilish vaqtida, 2008 yilning 10 avgust kuni.
Harbiy harakatlar rasman 2008 yil 8 avgust kuni Gruziya qoʻshinlarining Janubiy Osetiya poytaxti Sxinvalini oʻqqa tutishidan boshlanadi. Xuddi shuni kutib turgan Rossiya “tinchlik oʻrnatish operatsiyasini”ni e'lon qilib, shu kunning oʻzidayoq mojaroga qoʻshiladi. Bu Evropa qit'asida 21-asrda sodir boʻlgan birinchi urush edi. Aktiv harbiy harakatlar 5 kun davom etadi. Rossiya qoʻshini gruzin armiyasini tor-mor etadi. Keyinchalik Rossiyaning oʻz mustaqilligini e'lon qilgan Janubiy Osetiya va Abxaziyani tan olishi ikki tomonlama diplomatik aloqalarning butunlay uzilishiga olib keladi.
Saakashvilini yiqitgan “Gruziya orzusi”
Gruziya iqtisodiyoti jadal sur'atlar bilan oʻsib borayotganiga qaramay, mamlakatda yangi hukumat siyosatidan jabr koʻrgan oligarxiya va muxolifatning liberal fikrli qismi tomonidan Saakashvilining harakatlariga nisbatan norozilik kuchaydi. Mutaxassislar va huquq himoyachilari ta'kidlagan asosiy muammolardan biri – sud hokimiyatining mustaqil emasligi edi. Bu Gruziya qamoqxonalarining mahbuslar bilan gavjumlashishiga olib keladi.
Saakashvili hukumati bilan bogʻliq yirik janjallardan biri 2006 yilda, bank xodimi Sandro Girgviliani restoranda Ichki ishlar vazirligining yuqori martabali amaldorlari bilan janjallashib qolganidan keyin, oʻlik holda topilgani ortidan boshlandi. Qotillikda aybdor deb topilgan huquq-tartibot idoralari xodimlari tez orada amnistiya akti bilan ozod etiladi.
2007 yil noyabr oyida rasmiylar Rossiyaning Gruziya ichki ishlariga aralashuvini bahona qilib, minglab muxolifatchilar namoyishini zoʻravonlik bilan tarqatib yuboradi. Aynan ushbu voqea Saakashvilining demokratik qadriyatlarga sodiqligi borasida shubhalarni kuchaytiradi.
Saakashvili 2008 yildagi saylovda ham gʻalaba qozongan boʻlsa-da, oldingi natijasiga nisbatan ancha kam, bor-yoʻgʻi 52 foiz ovoz toʻplashga erishadi. Janubiy Osetiyadagi qurolli mojaro uning mamlakatdagi mavqeyini jiddiy obroʻsizlantiradi.
Tbilisida Gruziya prezidenti Mixail Saakashvilining iste'fosini talab qilgan muxolifat mitingi, 2009 yil
2010 yilda Gʻarbning Saakashviliga boʻlgan ishonchi jiddiy sinovdan oʻtadi. U qonun boʻyicha uchinchi muddatga prezidentlikka saylana olmasdi, shu sababdan mamlakatni prezidentlik respublikasidan parlament respublikasiga aylantirishni nazarda tutuvchi referendum uyushtiradi. Hukumatga qarshi namoyishlar toʻxtamaydi. 2012 yilda toʻqqiz yillik hokimiyatdan soʻng, Saakashvilining partiyasi rusparast biznesmen Bidzin Ivanishvilining “Gruziya orzusi” koalitsiyasiga yutqazadi.
Bidzin Ivanishvili
Ivanishvilining kaolitsiyasi birinchi kundanoq repressiyani boshlaydi va darhol Saakashvili va uning jamoasini ta'qib qilishga oʻtadi. Ta'qiblardan qoʻrqqan Saakashvili Gruziyani tark etadi, mamlakatda unga qarshi toʻrtta jinoiy ish ochiladi. 2015 yilda siyosatchi Gruziya fuqaroligidan voz kechganini e'lon qiladi.
Janjalkash Saakashvili
2014 yilda Ukrainada hokimiyat almashishiga olib kelgan inqilob sodir boʻladi. Rusparast etakchi Viktor Yanukovich mamlakatdan qochib ketadi va Evropa Ittifoqi bilan integratsiyaga erishishga va'da bergan Pyotr Poroshenko prezidentlikka keladi. Saakashvili va Poroshenko eski tanishlar edi. Mixailning gʻarbparast islohotchi sifatidagi obroʻsi uni Ukraina siyosatiga jalb qilishning asosiy omiliga aylanadi.
Pyotr Poroshenko va Mixail Saakashvili. Foto: Nikolay Lazarenko, Kommersant
Poroshenko farmoni bilan Saakashviliga Ukraina fuqaroligi beriladi. U dastlab prezident maslahatchisi boʻlib, korruptsiyaga qarshi keskin chiqishlar qiladi. Masalan, Saakashvilining hujumiga uchragan mamlakat bosh vaziri Arseniy Yatsenyuk keyinchalik iste'foga chiqariladi.
Keyin Saakashviliga Odessa viloyati gubernatorligi ishonib topshirildi. Bu lavozimda Misha oʻzini Ukrainaga olib kelgan Poroshenkoni ham ayamay tanqid qila boshlaydi. Uni gubernatorlikdan chetlatishgach, prezident Poroshenkoning impichmentini talab qilib, norozilik aktsiyalarida faollik koʻrsatadi. “Pichoq suyakka qadalgach”, Poroshenko Saakashviliga oʻzi bergan Ukraina fuqaroligini bekor qildiradi.
Mixail Saakashvilining Kievdagi kvartirasida oʻtkazilgan tintuvlar davomida qoʻlga olinishi, 2017 yilning 5 dekabr kuni.
Foto: Evgeniy Maloletka / AR
2021 yilning oktyabrida, bir necha yillik qochqinlikdan soʻng, Saakashvili Gruziyaga yashirincha qaytadi. U bu qarorni mamlakatda boʻlib oʻtadigan mahalliy saylovlar oldidan qabul qiladi va siyosiy oʻzgarishlarni amalga oshirishga intiladi. Biroq uning qaytishi darhol e'lon qilinadi va Gruziya hukumati tomonidan hibsga olinadi.
Ayni paytda u toʻqqiz yillik qamoq jazosini oʻtayapti. Sobiq prezident byudjet mablagʻlarini talon-toroj qilish, hokimiyatni suiiste'mol qilish, 2005 yilda deputat Valeriy Gelashvilining shafqatsizlarcha kaltaklanishini tashkil qilish va 2008 yilda qotillikda ayblangan Gurjiston Ichki ishlar vazirligining toʻrt nafar yuqori martabali amaldoriga bergan amnistiyasi uchun aybdor deb topilgan. Norozilik belgisi sifatida Saakashvili qamoqxonada koʻp marotaba ochlik e'lon qildi. Uning sogʻligʻi bir necha bor ogʻir deb tan olindi va 2022 yildan beri xususiy klinikada hibsda saqlanyapti.
56 yoshli Saakashvili oʻzini “Putinning mahbusi” deb ataydi va qoʻyilgan barcha ayblovlarni siyosiy motivga ega ta'qib deb hisoblaydi. “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring
Ctrl
Enter
Xato topdIngizmi
Iborani ajratib Ctrl+Enter tugmasini bosingMavzuga oid yangiliklar
