Ichki tanqid balosi: O‘z-o‘zini yeb qo‘yadigan odatdan qanday qutulamiz?

Har bir inson hayotida kamida bir bor “ichki ovoz” bilan to‘qnash kelgan: bu shunday bir fikrlar to‘dasiki, ular sizga nafaqat yordam bermaydi, aksincha, ruhiyatingizni zaiflashtiradi, ishonchingizni pasaytiradi va hayotdagi barcha ilojiy imkoniyatlaringizni mahkam bloklab qo‘yadi. Biz bu ichki ovozni ko‘pincha o‘zimizni tanqid qilish, ayblash, ba’zan esa hatto haqoratlash bilan ham adashtirib qo‘yamiz. Inson o‘zini doim aybdor deb bilsa, tashqi ko‘rinishi yoki xatti-harakati uchun doim kamsitib yursa, hayotdan qoniqish va baxt tuyg‘usini yo‘qotadi. Psixolog Olga Romanivning maslahatlariga tayanadigan bo‘lsak, bu “ruhiy zo‘ravonlik”ning eng jimjit, lekin eng yomon shaklidir.

Ichki tanqid nima uchun paydo bo‘ladi?

Ichki tanqidchi — bolalikda ko‘p eshitgan tanbeh, ta’na va e’tiborsizlikning “mevasi”. Ota-ona, yaqinlar yoki maktabdagi o‘qituvchilar bolani tez-tez tanqid qilib, uning xatolariga ko‘proq e’tibor qaratishsa, yoki e’tibor va qo‘llab-quvvatlash yetishmasa, inson vujudida aybdorlik va noto‘liqlik hissi o‘rnashib qoladi. Katta yoshga yetganda bu tuyg‘ular “ichki tanqidchi”ga aylanib, eng qiyin paytlarda “o‘zim aybdorman”, “men yetarli emasman”, “mendan hech narsa chiqmaydi” degan fikrlar bilan odamning yo‘lini kesadi.

Zamonaviy jamiyat esa bu jarayonni yanada kuchaytirishi mumkin. Ideal tashqi ko‘rinish, beshkaror muvaffaqiyat va o‘zga insonlarning duradil hayoti aks etgan ijtimoiy tarmoqlar – bularning barchasi “nomaqbullik” tuyg‘usini yanada keskinlashtiradi. Inson doimo o‘zini boshqalar bilan taqqoslaydi, har safar “ideallar”dan uzoqligini ko‘rib, o‘zini ayblaydi va tanqid qiladi.

Ichki tanqidning salbiy oqibatlari

Ko‘pchilik insonlar ichki tanqidning oqibati qanchalik xavfli ekanini bilishmaydi. Agar inson muntazam ravishda o‘zini ayblash, kamsitish va past baholash bilan yashasa, bunday ruhiy bosim bir qator jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi:

Ruhiy salomatlikning buzilishi: Muntazam stress, xavotir, tushkunlik, o‘z-o‘ziga ishonchsizlik. Inson o‘zini hech kimga kerak emasdek, behayo, befoyda deb his qiladi.

Ijtimoiy hayotning yo‘qolishi: Odam o‘zini “chalkash” yoki “to‘laqonli emas” deb hisoblab, boshqalardan uzoqlashadi, yangilik va munosabatlarga yopiladi, atrofdagilarga ishonmay qo‘yadi.

Motivatsiya va natijadorlikning pasayishi: Aybdorlik va o‘zini past baholash tufayli inson maqsad qo‘yish va unga intilishdan tiyiladi, faollik va harakat yo‘qoladi, imkoniyatlardan voz kechadi.

Jismoniy salomatlikka ta’siri: Uzoq muddatli stress natijasida yurak qon-tomir tizimida, immunitetda va boshqa organlarda muammolar paydo bo‘ladi.

O‘z-o‘ziga zarar yetkazish: Ko‘pincha ichki tanqid “mukofoti” sifatida inson o‘zini jazolaydi — ortiqcha ovqatlanish, zararli odatlarga berilish yoki boshqa nosog‘lom xatti-harakatlar orqali.

Qanday qutulish mumkin?

Har qanday ruhiy muammoni yengishning birinchi qadami — uni tan olish. Avvalo, ichki tanqidchi nima ekanini va u hayotingizga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini tushunish kerak.

1. O‘zingiz bilan muloqotni kuzating. Har kuni, har qanday vaziyatda, qanday so‘zlar bilan o‘zingizni so‘kayotganingizni yozib boring. E’tibor bering: ayblash, tahqirlash, haqorat, vahimali baholar — bularning barchasi sizning ichki tanqidchingiz ovozidir.

2. Ichki ovozga chetdan qarang. O‘zingizni boshqa odam deb tasavvur qiling va shu tanqid so‘zlarini unga aytayotgandek bo‘ling. Qanday tuyg‘u paydo bo‘ladi? Albatta, bu sizni qattiq ranjitadi.

3. Ichki tanqidchiga javob bering. Bunday gaplarga qarama-qarshi ravishda, qo‘llab-quvvatlovchi va xayrixoh so‘zlar toping: “Men qiyinchiliklarga qaramay, harakat qilyapman”, “Mening yutuqlarim ko‘p, men bunga loyiqman”, “Hatto xatolar ham mening rivojim uchun kerak”.

4. Kundalik yutuqlar ro‘yxatini yuriting. Kichik g‘alabalar, yaxshi ishlar, xush yodlarda qoladigan lahzalarni yozib boring. Ularni o‘qib, o‘z qadringizni yana bir bor his qiling.

5. O‘zingizni yaxshi ko‘ring. Yaqin do‘stga, bolaga, sevimli insoningizga qanday muomala qilasiz? O‘zingizga ham shunday munosabatda bo‘ling — ruhiy hamdardlik va mehr-muruvvatni ayamang.

6. Ijobiy muhit yarating. Sizni qo‘llab-quvvatlaydigan, yaxshi so‘z aytadigan, yaxshi munosabat ko‘rsatadigan odamlar bilan ko‘proq muloqot qiling. Negativ muhitdan uzoqlashishga harakat qiling.

7. Yangi qiziqishlar, xobbi bilan shug‘ullaning. O‘zingizni qayta kashf qilish, yangi yutuqlar qo‘lga kiritish orqali ichki tanqidni pasaytirasiz.

8. Psixoterapevtga murojaat qilishdan qo‘rqmang. Muttaxassis yordamida ichki tanqidchining kelib chiqish sabablarini tushunish va to‘g‘ri usulda bartaraf etish mumkin.

Xulosa o‘rnida
Ichki tanqid — bu insonning ichki dunyosidagi yashirin “dushman” bo‘lishi mumkin. Bu dushman bilan kurashish oson emas, lekin qo‘rqmasdan u bilan yuzma-yuz kelib, ruhiy salomatligingiz uchun javobgarlikni o‘z qo‘lingizga oling. Har kuni o‘zingizga yaxshilik qiling, o‘z qadr-qimmatingizni qayta his eting va “ichki dushman” emas, balki “ichki do‘st” bo‘lishga harakat qiling. Shu yo‘l bilan sizning hayotingiz yanada to‘laqonli, mazmunli va baxtli bo‘ladi. “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!