Ички танқид балоси: Ўз-ўзини еб қўядиган одатдан қандай қутуламиз?

Ҳар бир инсон ҳаётида камида бир бор “ички овоз” билан тўқнаш келган: бу шундай бир фикрлар тўдасики, улар сизга нафақат ёрдам бермайди, аксинча, руҳиятингизни заифлаштиради, ишончингизни пасайтиради ва ҳаётдаги барча иложий имкониятларингизни маҳкам блоклаб қўяди. Биз бу ички овозни кўпинча ўзимизни танқид қилиш, айблаш, баъзан эса ҳатто ҳақоратлаш билан ҳам адаштириб қўямиз. Инсон ўзини доим айбдор деб билса, ташқи кўриниши ёки хатти-ҳаракати учун доим камситиб юрса, ҳаётдан қониқиш ва бахт туйғусини йўқотади. Психолог Олга Романивнинг маслаҳатларига таянадиган бўлсак, бу “руҳий зўравонлик”нинг энг жимжит, лекин энг ёмон шаклидир.

Ички танқид нима учун пайдо бўлади?

Ички танқидчи — болаликда кўп эшитган танбеҳ, таъна ва эътиборсизликнинг “меваси”. Ота-она, яқинлар ёки мактабдаги ўқитувчилар болани тез-тез танқид қилиб, унинг хатоларига кўпроқ эътибор қаратишса, ёки эътибор ва қўллаб-қувватлаш етишмаса, инсон вужудида айбдорлик ва нотўлиқлик ҳисси ўрнашиб қолади. Катта ёшга етганда бу туйғулар “ички танқидчи”га айланиб, энг қийин пайтларда “ўзим айбдорман”, “мен етарли эмасман”, “мендан ҳеч нарса чиқмайди” деган фикрлар билан одамнинг йўлини кесади.

Замонавий жамият эса бу жараённи янада кучайтириши мумкин. Идеал ташқи кўриниш, бешкарор муваффақият ва ўзга инсонларнинг дурадил ҳаёти акс этган ижтимоий тармоқлар – буларнинг барчаси “номақбуллик” туйғусини янада кескинлаштиради. Инсон доимо ўзини бошқалар билан таққослайди, ҳар сафар “идеаллар”дан узоқлигини кўриб, ўзини айблайди ва танқид қилади.

Ички танқиднинг салбий оқибатлари

Кўпчилик инсонлар ички танқиднинг оқибати қанчалик хавфли эканини билишмайди. Агар инсон мунтазам равишда ўзини айблаш, камситиш ва паст баҳолаш билан яшаса, бундай руҳий босим бир қатор жиддий муаммоларни келтириб чиқаради:

Руҳий саломатликнинг бузилиши: Мунтазам стресс, хавотир, тушкунлик, ўз-ўзига ишончсизлик. Инсон ўзини ҳеч кимга керак эмасдек, беҳаё, бефойда деб ҳис қилади.

Ижтимоий ҳаётнинг йўқолиши: Одам ўзини “чалкаш” ёки “тўлақонли эмас” деб ҳисоблаб, бошқалардан узоқлашади, янгилик ва муносабатларга ёпилади, атрофдагиларга ишонмай қўяди.

Мотивация ва натижадорликнинг пасайиши: Айбдорлик ва ўзини паст баҳолаш туфайли инсон мақсад қўйиш ва унга интилишдан тийилади, фаоллик ва ҳаракат йўқолади, имкониятлардан воз кечади.

Жисмоний саломатликка таъсири: Узоқ муддатли стресс натижасида юрак қон-томир тизимида, иммунитетда ва бошқа органларда муаммолар пайдо бўлади.

Ўз-ўзига зарар етказиш: Кўпинча ички танқид “мукофоти” сифатида инсон ўзини жазолайди — ортиқча овқатланиш, зарарли одатларга берилиш ёки бошқа носоғлом хатти-ҳаракатлар орқали.

Қандай қутулиш мумкин?

Ҳар қандай руҳий муаммони енгишнинг биринчи қадами — уни тан олиш. Аввало, ички танқидчи нима эканини ва у ҳаётингизга қандай таъсир кўрсатаётганини тушуниш керак.

1. Ўзингиз билан мулоқотни кузатинг. Ҳар куни, ҳар қандай вазиятда, қандай сўзлар билан ўзингизни сўкайотганингизни ёзиб боринг. Эътибор беринг: айблаш, таҳқирлаш, ҳақорат, ваҳимали баҳолар — буларнинг барчаси сизнинг ички танқидчингиз овозидир.

2. Ички овозга четдан қаранг. Ўзингизни бошқа одам деб тасаввур қилинг ва шу танқид сўзларини унга айтаётгандек бўлинг. Қандай туйғу пайдо бўлади? Албатта, бу сизни қаттиқ ранжитади.

3. Ички танқидчига жавоб беринг. Бундай гапларга қарама-қарши равишда, қўллаб-қувватловчи ва хайрихоҳ сўзлар топинг: “Мен қийинчиликларга қарамай, ҳаракат қиляпман”, “Менинг ютуқларим кўп, мен бунга лойиқман”, “Ҳатто хатолар ҳам менинг ривожим учун керак”.

4. Кундалик ютуқлар рўйхатини юритинг. Кичик ғалабалар, яхши ишлар, хуш ёдларда қоладиган лаҳзаларни ёзиб боринг. Уларни ўқиб, ўз қадрингизни яна бир бор ҳис қилинг.

5. Ўзингизни яхши кўринг. Яқин дўстга, болага, севимли инсонингизга қандай муомала қиласиз? Ўзингизга ҳам шундай муносабатда бўлинг — руҳий ҳамдардлик ва меҳр-мурувватни аяманг.

6. Ижобий муҳит яратинг. Сизни қўллаб-қувватлайдиган, яхши сўз айтадиган, яхши муносабат кўрсатадиган одамлар билан кўпроқ мулоқот қилинг. Негатив муҳитдан узоқлашишга ҳаракат қилинг.

7. Янги қизиқишлар, хобби билан шуғулланинг. Ўзингизни қайта кашф қилиш, янги ютуқлар қўлга киритиш орқали ички танқидни пасайтирасиз.

8. Психотерапевтга мурожаат қилишдан қўрқманг. Муттахассис ёрдамида ички танқидчининг келиб чиқиш сабабларини тушуниш ва тўғри усулда бартараф этиш мумкин.

Хулоса ўрнида
Ички танқид — бу инсоннинг ички дунёсидаги яширин “душман” бўлиши мумкин. Бу душман билан курашиш осон эмас, лекин қўрқмасдан у билан юзма-юз келиб, руҳий саломатлигингиз учун жавобгарликни ўз қўлингизга олинг. Ҳар куни ўзингизга яхшилик қилинг, ўз қадр-қимматингизни қайта ҳис этинг ва “ички душман” эмас, балки “ички дўст” бўлишга ҳаракат қилинг. Шу йўл билан сизнинг ҳаётингиз янада тўлақонли, мазмунли ва бахтли бўлади.