Наполеон албатта буюк саркарда сифатида ўзидан олдин ўтган барча буюк жаҳонгирларнинг тарихини яхши биларди. У доимо Цезарь, Ганнибал, Александр Македонский, Буюк Карл, Тюрен, Буюк Фридрихлар билан бирга Атилла, Чингизхонларни кўп эслар ва улар ҳақида кўп гапирарди. Бироқ Наполеон уларнинг ҳаммасидан ҳам кўра кўпроқ Амир Темур шахсини юқорига қўяр, бу фантастик улуғвор тарихий шахс билан қизиқарди. Наполеон Миср юришида хам, Россияга қилган юришларида ҳам Амир Темурдан қолган бирон-бир артефактлар, буюмлар, жиҳозлар қолган-қолмаганлиги билан қизиққан ва суриштирган экан.
1807 йилда Франция Форс мамлакати билан сиёсий ва иқтисодий иттифоқ тузади. Наполеон форслардан дарров Амир Темурга тегишли буюмлар бор йўқлигини сўрайди ва айниқса Амир Темурнинг қиличи ҳақида суриштиради. Форслар шоҳи Фатҳ Али Шоҳ Наполеонга қандай бўлмасин илтифот кўрсатиш учун, ўша қилични топтириб, унга юборишга қарор қилади.
1808 йил 4 сентябрь куни Парижга форслар мамлакати шоҳининг элчиси Аскар хон Афшар Урамайҳ ташриф буюради ва Наполеонга тантанали равишда буюк Амир Темурнинг қиличини топширади. Албатта Наполеон бу совғадан боши осмонда эди, бироқ Наполеон ахмоқ одам эмасди, у қилични Франция Фанлар Академиясига экспертиза учун юборади. Буни қарангки, қилич сохта ва яқинда ясалган бўлиб чиқади.
Европаликлар, хусусан, биз осиёликларда ҳам қилич, ханжар, пичоқлар қадимдан қандайдир илоҳий бир қурол сифатида кўрилган, мистик бир кучга эга эканлигига ишонилган. Француз, инглиз, немис ва скандинавия халқларида ҳам қиличларга муқаддас бир қурол сифатида қаралган, уни доимо ўз эгасини ёвуз руҳлардан асраш воситаси сифатида кўрганлар. Европа халқларининг эпосларида қаҳрамонлар билан бирга уларнинг қиличлари хам улуғланган. Масалан, олийжаноб рицар Роландда "Дюрандаль", қирол Артурда "Экскалибур ", Буюк Карлда "Жуайоз" каби афсонавий қиличлар бўлган.
Қиличлар ҳақида Наполеон жуда яхши маьлумотларга эга эди, шунинг учун у доимо босиб олган жойларидан қадимий қиличларни қўлга киритишни хоҳларди. Наполеон доимо Александр Македонский ва Амир Темурлар бостириб борган Ҳиндистонни қўлга киритишни истар ва шон-шуҳратда улардан ўтиб кетишни истарди. У Амир Темурнинг йирик олмос қадалган афсонавий қиличини қўлга киритсам енгилмас саркардага айланаман деган фикрда эди.
1807 йил Наполеон форслар мамлакатига бригада генерали Клод Матье де Гардан бошчилигидаги жуда катта делегациясини элчиликка юборади. Элчилар дипломатик-ҳарбий битимлар билан бирга табиийки, ўша афсонавий Амир Темур қиличи ҳақида ҳам форслар шоҳи билан битимлар тузадилар. Форслар Наполеон ва Франция билан иттифоқ ниҳоятда зарурлиги учун Наполеоннинг илтимосини бажаришга қарор қиладилар. 1808 йил 24 январь куни Истанбулда турган Франциянинг "Журнал Империя" газетаси мухбири қувонч билан форслар шоҳининг элчиси тез орада Константинополни тарк этиб Парижга йўл олишини, элчи император ҳазрати олийларига жуда кўп, қимматбаҳо совғалар билан бир қаторда бутун дунёнинг нигоҳида бўлган Амир Темурнинг қиличини олиб кетаётгани ҳақида ёзади.
Дарҳақиқат, бир неча ойлар ўтиб форслар элчиси Аскар хон Афшар Урамайҳ Парижга жуда бой совға-саломлар билан етиб келади. Император Наполеон форслар элчисини 1808 йил 4 сентябрь куни Париж яқинидаги Сен-Клу қасрида қабул қилади. Элчи Наполеонга бир эмас иккита афсонавий қилични тақдим этади. Биринчи қилич буюк Амир Темурга, иккинчиси эса буюк Эрон шохи Нодиршоҳга тегишли эканлиги айтилади. Наполеон қиличларни қувонч билан қабул қилиб олади, бироқ бироз вақтдан кейин маълум бўладики Амир Темурга тегишли қилич қалбаки бўлиб чиқади. Наполеон иккинчи қилични ҳам текширувдан ўтказади. Нодиршоҳ ҳам бир пайтлар Ҳиндистонни фатҳ қилгани Наполеонга таскин бериши керак эди, бироқ бу қилич ҳам ҳақиқий эмас экан. Амир Темур қиличи буюк император учун армон бўлиб қолганди.
Агар қилич хақиқий бўлиб чиққанида эди, Наполеон Парижда Амир Темурга ҳайкал қўйдирмоқчи ва унинг қўлидан қилични қабул қилиб олаётган ўзини хам тасвирлатмоқчи бўлган экан. Аммо орзу орзулигича қолиб кетади.
Кейинчалик Муқаддас Елена оролида Наполеон граф Эммануэль де Лас-Казга ўз эсдаликларини ёздираркан, форслар ўшанда уни лақиллатганини айтган экан.
Аслида форсларда ростдан хам Амир Темурнинг қиличи бўлмаган кўринади. Бу қалбаки қиличлар эса Доғистоннинг Амузгин номли қиличсозлар қишлоғида ясалган бўлиб чиққанди. Доғистоннинг улуғ фарзанди Расул Ҳамзатовнинг қандай қилиб форслар Амузгинлар қиличини Наполеонга тортиқ қилганликлари хақида шеъри хам бор.
Граф Лас-Казнинг 1818 йил 13 ноябрь кунги ёзмасида Наполеон тилидан шундай сўзлар ёзилган экан: "Менда Буюк Фридрихнинг қиличи бор эди, испанлар эса Тьюлрида менга Франциск I нинг қиличини тақдим қилгандилар, бу улар учун катта қурбонлик эди. Бироқ форслар Чингизхон, Темур ва Нодиршоҳга тегишли бўлган деб менга келтирган қиличлари хақиқий бўлиб чиқмаган, шундай бўлсада мен уларнинг дўстлигини қадрлайман".
Хўш, Амир Темурнинг қиличи ўзи ростдан хам сақланиб қолганми, деган саволларга ҳалигача тайинли бир жавоб йўқ. Россиялик тарихчилар гўёки 1827 йилда Иревон қалъасини босиб олган генерал Паскевич, тўғрироғи Паскевич қўл остидаги генерал Афанасий Красовский Амир Темурнинг хақиқий қиличини қандайдир Ҳасан Хон исмли бекдан тортиб олган ва Петербургга император Николай I га юборган дейишади. Император Николай I эса муқаддас қилични Гатчина саройида сақлаган эмиш. Қилич кейинчалик немислар қўлига тушганми ёки йўқми, буниси ҳам аниқ эмас.
Яна бир афсона бор: унга кўра 1941 йил ёзида Самарқандда Амир Темурнинг гўри очилган пайтда, мақбарада сақланган қилич хам бўлган эмиш ва ўшаниси ҳақиқий бўлган экан. Бу қилични большевиклар сардорларидан бири Сёмен Будённийга совға қилинган эмиш. Будёний бу қилични олгач, гўёки ёшариб кетган ва ҳатто уйига бостириб кирган тўрт-бешта ўғриларни чопиб ташлаган ҳам эмиш. Кейинчалик Будённий афсонавий қилични Революция Марказий музейига топширган экан. Қиличнинг кейинги тақдири ҳақида бошқа ҳеч нарса маълум эмас.
Манба: Мезоевразия портали 2018 йил 7 август.
Русская народная линия портали 2013 йил 14 октябрь.
Граф Эммануэль де Лас-Каз "Муқаддас Елена мемориали ".
Ихтиёр Эсонов таржимаси
Манба: Azon.uz
“Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг
