Пластикдан дори: Британия олимлари парацетамол ишлаб чиқаришда инқилоб қилди

Пластик чиқиндилардан фойда: олимлар ичак таёқчасини модификация қилиб, янги технология яратди
Дунёда ҳар йили миллионлаб тонна пластмасса чиқиндиларга айланади. Шу билан бирга, инсон саломатлиги учун энг зарур дори воситаларидан бири — парацетамол ҳам ҳалигача нефт маҳсулотлари асосида ишлаб чиқарилади. Аммо яқинда Британиянинг Эдинбург университети олимлари томонидан амалга оширилган илмий ютуқ ушбу икки глобал муаммони бир вақтнинг ўзида ҳал этиш имконини бериши мумкин.

Британиялик тадқиқотчилар ичак таёқчаси (Escherichia coli) деб аталувчи бактерияни генетик ўзгартириб, уни пластмасса чиқиндисини инсон танаси учун муҳим бўлган дори — парацетамолга айлантирадиган микроскопик фабрикага айлантиришга муваффақ бўлишди. Ушбу кашфиёт ҳақида “Nature” журналида чоп этилган мақолада батафсил маълумот берилган.

Кимёвий жараёнга янги ёндашув
Тадқиқотчилар ўз ишларида 1872 йилдан бери маълум бўлган Лоссен реакциясидан фойдаланишди. Ушбу реакция — химияда муайян моддаларни фойдаланишга арзирли бирикмаларга айлантиришда муҳим аҳамиятга эга жараён. Олимлар ушбу реакцияни илк бор тирик бактерия ичида самарали амалга оширишга эришишди. Бу эса катта ютуқ ҳисобланади. Чунки аввалги тадқиқотларда ушбу реакция токсик металллар ёки юқори ҳарорат талаб қилар эди.

Табиий равишда бактерия ҳужайраларида мавжуд бўлган фосфат ионлари энди бу реакцияни хавфсиз ва самарали амалга ошириши мумкин. Бу жараёнда нафақат токсик моддалардан халос бўламиз, балки энергия тежамкор усулдан ҳам фойдаланган бўламиз.

Бактерия — янги дори фабрикаси
Эдинбург университети муҳандислари генетик ўзгариш киритилган ичак таёқчаси штаммини ишлаб чиқишди. Ушбу бактерия одатда организм учун муҳим бўлган пара-аминобензой кислотасини (PABA) мустақил синтез қила олмайди. Аммо у агар модификация қилинган пластик чиқиндидан олинган махсус кимёвий субстратни олса, уни ушбу кислотага айлантиради ва ўзининг кўпайишини таъминлайди.

Бу жараён полиэтилентерефталат (ПЕТ) деб аталувчи кенг тарқалган пластмассани парчалаш билан бошланади. У терефталик кислотага айлантирилади, кейин кимёвий модификациядан ўтказилиб, бактериялар учун ҳозирланади. Генетик ўзгартирилган ичак таёқчаси бу моддани PABA га айлантиради, кейин эса махсус ферментлар ёрдамида у парацетамолга айлантирилади. Яъни, аввал чиқинди бўлган модда — энди инсон учун шифо манбаига айланади.

Энг қизиғи шундаки, лаборатория шароитида олиб борилган тажрибаларда парацетамол олиш даражаси 92% ни ташкил этди. Бу жуда юқори кўрсаткич бўлиб, технологиянинг келажакдаги саноат миқёсида қўлланиш эҳтимолини оширади.

Илмий ютуқнинг амалиётдаги қиймати
Тадқиқот муаллифларининг таъкидлашича, ушбу технология бир вақтнинг ўзида иккита катта глобал муаммони ҳал этишга ёрдам беради. Биринчиси — пластмасса чиқиндиларини камайтириш. Ҳозирда дунё бўйлаб ҳар йили тахминан 56 миллион тонна ПЕТ пластик ишлаб чиқарилади ва уларнинг катта қисми қайта ишланмай, чиқиндига айланади. Бу экология учун катта таҳдиддир.

Иккинчиси — дори воситаларининг ишлаб чиқариш жараёнини экологик тоза усулга ўтказиш. Парацетамол — дунёдаги энг кўп ишлатиладиган дори воситаларидан бири ҳисобланади. Ҳар куни миллионлаб инсонлар уни бош оғриғи, иситма ва турли яллиғланишларга қарши қабул қилади. Аммо бу дори нефт маҳсулотларидан синтез қилинади, бу эса атроф-муҳит учун хавфли бўлган жараёндир. Янги биотехнологик усул эса хона ҳароратида, ҳеч қандай токсик кимёвий моддаларсиз ва паст харажат билан парацетамол олиш имконини яратади.

Индивидуал ва саноат миқёсида истиқболли технология
Ушбу ишланма келажакда тиббиёт ва саноат соҳасида янги йўналишларни очиб бериши мумкин. Масалан, фақат парацетамол эмас, балки бошқа турдаги дори моддаларини ҳам шунга ўхшаш биологик йўллар билан чиқиндидан ишлаб чиқариш имкони туғилиши мумкин. Агар мазкур технология саноат миқёсида тўлиқ йўлга қўйилса, у нафақат экологик муаммоларни енгиллаштиради, балки дори воситаларининг нархини ҳам анча арзонлаштиради.

Шу боис, халқаро илмий жамоатчилик ушбу тадқиқотга катта қизиқиш билан ёндашмоқда. Айни пайтда турли лабораториялар ва фармацевтика компаниялари технологияни амалий тажрибаларда синаб кўриш учун ҳамкорликка қизиқиш билдирмоқда.

Хулоса: илм ва табиат биргаликда муаммоларни ҳал қилмоқда
Британиялик олимларнинг мазкур тадқиқоти замонавий биоинженерия, кимё ва экологик масъулиятнинг муваффақиятли уйғунлашувига ёрқин мисолдир. У нафақат пластмасса муаммосини камайтириш, балки инсон саломатлиги учун хавфсиз ва самарали дори воситаларини яратишда ҳам янги йўналишларни очиб бермоқда.

Эҳтимол, яқин келажакда дори воситалари чиқиндидан олинадиган, экологик тоза ва арзон маҳсулотга айланиши мумкин. Ва шунда илм-фаросат, жонли табиат ва инсон эҳтиёжлари бир нуқтада учрашади. «Замин»ни Telegram’да ўқинг!