Lochin yo‘lagi Ozarboyjon nazoratiga o‘tdi. Bu Qorabog‘ armanlari uchun nimani anglatadi?

^{Foto: VALERY SHARIFULIN/TASS}
Ozarboyjon armiyasi Lochin yo‘lagi nazoratini qo‘lga oldi. Shu vaqtgacha yo‘lakni nazorat qilgan Rossiya tinchlikparvar kuchlari boshqa hududga ko‘chib o‘tishdi. Lochin yo‘lagi Armaniston bilan Tog‘li Qorabog‘ni bog‘lab turuvchi yagona va juda muhim yo‘l edi. Uning ozarboyjonliklar nazoratiga o‘tishi Qorabog‘ armanlari uchun nimani anglatadi?

2022 yil 26 avgust kuni Rossiya tinchlikparvar kuchlari butun mintaqa uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan olti kilometrlik tog‘ yo‘li bo‘lmish Lochin yo‘lagi ustidan nazoratni Ozarboyjonga topshirdi. Bu yo‘l Armaniston va Tog‘li Qorabog‘ni bog‘laydi.

Ozarboyjon armiyasi Lochin shaharchasini egalladi, Sus va Zabux qishloqlari ham nazorat ostiga olindi, deb xabar berdi mamlakat prezidenti Ilhom Aliyev. «Barcha Lochin aholisini va Ozarboyjon xalqini ushbu bayram bilan tabriklayman», — deb yozdi u Twitter sahifasida.

«Yo‘lakda» ikki yil
Ikkinchi Qorabog‘ urushi 44 kun davom etgan va 2020 yil 10 noyabrda yakunlangandi – o‘sha kuni Ozarboyjon prezidenti va Armaniston bosh vaziri Vladimir Putin vositachiligida qo‘shma bayonot imzolaydi. Aslida, bu Armanistonning taslim bo‘lishini anglatardi.

O‘t ochishni to‘xtatish va 1994 yildan beri arman kuchlari nazoratida bo‘lgan Tog‘li Qorabog‘ atrofidagi hududlarni Ozarboyjonga qaytarishdan tashqari, Ilhom Aliyev va Nikol Pashinyan o‘shanda Armanistonni Xonkendi (Stepanakert, tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘ Respublikasi markazi) bilan bog‘laydigan yagona quruqlik yo‘li – Lochin yo‘lagini nima qilish haqida ham kelishib olgandi.

Urush yakunlariga ko‘ra, Qorabog‘ tog‘ tizmasining janubi-g‘arbiy yon bag‘rida joylashgan kichik Lochin shaharchasi qariyb o‘ttiz yildan so‘ng Ozarboyjon tarkibiga qaytadi. Shaharni va Armanistondan Tog‘li Qorabog‘gacha bo‘lgan yo‘lni Rossiya tinchlikparvar kuchlari nazorat qila boshlaydi. Buning uchun ularga besh yillik mandat beriladi, uni uzaytirish imkoniyati ham bor.

Avvaliga bu oson bo‘lmadi: rasman bu hudud Ozarboyjonniki bo‘lishiga qaramay, «o‘tish davri»da faqat Armaniston pasporti egalari Lochinga ruxsatsiz kirishi mumkin edi. Ozarboyjon harbiylari esa yo‘lak bo‘ylab qilingan har bir harakatni rossiyaliklar bilan kelishib olishi lozim edi. Hatto ruxsat berilgan taqdirda ham ozarboyjonliklarni rossiyalik harbiylar kuzatib borishardi.

^{Foto: ANDREY BORODULIN/AFP VIA GETTY IMAGES}
«Avvaliga ular norozi bo‘lishardi. Lekin biz bu tinchlik bitimi shartlari ekanini tushuntirardik. Unda prezident imzosi bor, shunday ekan, marhamat, uni bajaring deganimizdan so‘ng tinchlanishardi», degandi rossiyalik tinchlikparvar posbon 2021 yil martida.

Bir necha kilometr uzunlikdagi tog‘li yo‘lda tez-tez mojarolar sodir bo‘lardi. Bu yerdan o‘tib ketayotgan ozarboyjonliklar avtomobillar oynasiga davlat bayrog‘ini osib, bu o‘z hududi ekanini bildirishardi. Buni ko‘rgan armanlar ularga haqoratli ishora qilishardi.

Vaqt o‘tishi bilan vaziyat tinchlandi: 2021 yil kuzida Lochin yo‘lagi shaxsiy avtomobillar harakati uchun ochildi. Ammo yo‘lak hamon tinchlikparvar kuchlar tomonidan qat’iy nazorat qilinardi.

2021 yilda Lochinda atigi 80 nafar aholi istiqomat qilardi. Ularning ko‘pchiligi Ozarboyjon nazorati ostiga o‘tgan qo‘shni qishloqlarda mahalliy aholiga narsalarini yig‘ishtirib, chiqib ketish uchun juda oz vaqt berilganini dahshat bilan aytishdi. Ko‘pchilikning boradigan joyi yo‘q edi. Lochindagilarning ba’zilari hech qayerga ketishni xohlamadi. Endi esa bunga majbur.

Bahsli yo‘lak
Mojarodan keyingi bir yarim yilni tinchliksiz va urushsiz davr sifatida tavsiflash mumkin.

Mahalliy darajada to‘qnashuvlar muntazam ravishda sodir bo‘lardi: vaziyatning keskinlashishida Ozarboyjon ayblanardi. Masalan, mart oyida ular yana bir aholi punkti va balandlikni nazoratga olishdi.

Iyul oyi oxirida Qorabog‘dagi vaziyat sezilarli darajada yomonlashdi.

Avvaliga, tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘ respublikasi (TQR) rasmiylari Ozarboyjonni sulh chizig‘ini kesib o‘tishga urinayotganlikda ayblashdi. So‘ngra rossiyalik tinchlikparvar kuchlar Ozarboyjon tomonidan «o‘t ochishni to‘xtatish rejimining uch marta buzilishi» haqida xabar berishdi. Shundan so‘ng tomonlar bir-birini o‘qqa tutishda ayblay boshladi. Otishmalarda bir necha askar halok bo‘ldi.

Ba’zi mustaqil ekspertlar fikricha, yangi qarama-qarshilik Ozarboyjon prezidenti Ilhom Aliyev tomonidan Yerevanni munozarali masalalarni imkon qadar tezroq hal qilishga undamoqchi ekani bilan bog‘liq edi. Buning uchun qulay vaqt kelgandi: Rossiya Ukrainadagi urush bilan band, dunyo esa bu voqealarni kuzatayotgan bir paytda ozarboyjonliklar tinchlikparvar kuchlarga e’tibor bermay, yanada tajovuzkor harakat qila boshladi.

Hal qilinmagan asosiy muammo – Lochin yo‘lagi, Ozarboyjon yaqin kelajakda uning nazoratini qo‘lga kiritmoqchi edi.

^{Foto: VALERY SHARIFULIN/TASS}
Urush yakunidagi kelishuvlarga ko‘ra, Armaniston va Ozarboyjon Lochinni aylanib o‘tuvchi yangi yo‘l qurish rejasi bo‘yicha qaror qabul qilishi kerak edi. Rossiya tinchlikparvar kuchlari esa yangi yo‘lga ko‘chib o‘tishi lozim edi. Bunga 3 yil muhlat berildi, bu muddat hali tugamadi.

Ammo muzokaralar va kelishuvlar uzoq davom etdi.

3 avgust kuni vaziyat keskinlashganidan so‘ng, Armaniston Xavfsizlik kengashi kotibi Armen Grigoryan Bokuning Lochin yo‘lagi bo‘yicha qo‘ygan talablarini noqonuniy deb atadi: u Armaniston haligacha yangi yo‘l qurish rejasiga rozi bo‘lmaganini ta’kidladi.

Ozarboyjon bundan xijolat bo‘lmadi: bu vaqtga kelib u Lochin viloyatining Armaniston bilan chegarasidan boshlanib, Shusha–Xonkendi shossesiga tutashadigan yo‘lning o‘ziga tegishli qismini qurib tugatayotgan edi. Hozirgi kunda Boku yo‘l foydalanish uchun to‘liq tayyorligini aytmoqda.

Ozarboyjonning fikricha, Armaniston shu vaqt davomida rejani tasdiqlash va yo‘lning o‘ziga tegishli qismini qurishni ataylab kechiktirib kelgan. Yerevan esa uch yil muddat hali tugamagani, kutib turish kerakligini ta’kidlamoqda.

Ammo iyul oxiri – avgust oyi boshidagi keskinlashuvdan keyin jarayon tezlashdi. Tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘ Respublikasi rasmiylari bergan ma’lumotga ko‘ra, Ozarboyjon 5 avgustgacha Lochin va Zabux (Axavno) qishlog‘ini bo‘shatib qo‘yishni talab qilgan. Keyinchalik sana 25 avgustga ko‘chirildi.

Yo‘ldagi odamlar
Ozarboyjon tarkibiga o‘tgan hududlarda armanlar yashashda davom etmoqda. Ularning ko‘pchiligi o‘z hukumati bilan ko‘chish masalalari bo‘yicha kelishuvga erisha olmayapti.

Tan olinmagan respublika vaqtinchalik uy-joy berishni va’da qilmoqda, ammo bunga hamma ham rozi emas. Uy-joy vaqtinchalik ekani ko‘pchilikni qoniqtirmayapti, boshqalar esa barcha va’dalar faqat so‘zda ekanidan g‘azablanmoqda. Ba’zilar qayerga borishni bilmaydi. Qolishni xohlovchilar ham bor, ammo ularning taqdiri qanday bo‘lishi noma’lum.

Tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘ hukumati avgust oyi boshida Lochin shaharchasi, Sus va Axavno qishlog‘i aholisiga 25 avgustga qadar uylarini tark etish kerakligini e’lon qildi. Shu sanadan boshlab hududlar Ozarboyjon nazorati ostiga o‘tardi.

Qishloqlar aholisi uchun bu bayonot kutilmagan edi: ikkinchi Qorabog‘ urushi paytida u yerdan qochib ketgan ko‘plab odamlar vaqt o‘tgach yana uylariga qaytishgandi.

^{Axavno qishlog‘i aholisi oxiriga qadar ketishga to‘g‘ri kelmasligiga umid qilgandi, ammo endi narsalarini yig‘ishtirmoqda
Foto: LILIT SHAXVЕRDYAN}
Masalan, Axavno qishlog‘i (Ozarboyjonda uni Zabux deb atashadi) aholisi 2020 yilgi urushdan keyin yana uylariga qaytishgan, vayron bo‘lgan maktabni tiklab olishgan va tinch hayot davom etishidan, Ozarboyjon bu hududlarga qaytmasligidan umidvor bo‘lishgandi. Hozir esa narsalarini yig‘ishtirishmoqda.

Internetda odamlarning ba’zilari ozarboyjonliklar qo‘liga o‘tmasligi uchun uylarini yoqib yuborayotgani tasvirlangan videolar tarqalmoqda. Ammo tan olinmagan Tog‘li Qorabog‘ rasmiylari bu holatda odamlar tovon puli olmasligidan ogohlantirgan.

TQR majburan ko‘chirib yuborilayotgan har bir kishiga 40 ming dram (taxminan 99 dollar) moddiy yordam va uy-joy sotib olish yoki ijaraga olish uchun 10 million dramlik sertifikat (taxminan 24 600 dollar) taklif qilmoqda. Aholining aytishicha, bunday pulga Armanistondan uy sotib olish ilojsiz, faqat ijaraga olish mumkin.

Bundan tashqari, bunday sertifikatni olgan Lochinning sobiq aholisi muammolarga duch kelyapti: Armaniston banklari bu sertifikatlarga shubha bilan qaramoqda va ko‘pincha ularni qabul qilmayapti.

Ozarboyjon prezidenti Ilhom Aliyevga bu muammolar qiziq emas. «Lochin shahri, Zabux va Sus qishloqlarida noqonuniy ravishda yashab kelgan odamlar chiqib ketishi kerak. Bu tabiiy hol. Ularning bu joylarda yashashi harbiy jinoyat hisoblanadi, chunki bu Jeneva konvensiyasi qoidalariga zid. Bosqinchi davlat bosib olingan yerlarda aholini yashash uchun joylashtira olmaydi, bu noqonuniy», degan edi u.

^{Qorabog‘dan Armanistonga eltuvchi yangi yo‘l endi Ozarboyjonning Shusha shahri yaqinidan o‘tadi va rossiyalik tinchlikparvar kuchlar tomonidan nazorat qilinadi. Foto: ANDREY BORODULIN/AFP VIA GETTY IMAGES}
Lochin yo‘lagi Ozarboyjonga topshirilganidan keyin Tog‘li Qorabog‘ Armaniston bilan qanday aloqa qiladi, degan haqli savol tug‘iladi.

Bunga muqobil variant bor. TQR hukumati aholiga Ozarboyjon tarkibiga o‘tgan Shusha yaqinidagi va rossiyalik harbiylar nazoratidagi yo‘ldan foydalanishni taklif qilmoqda. Ammo muammo bu bilan to‘liq hal qilinmaydi. Bu yo‘lga elektr energiyasi ustunlari va aloqa kabellari ham ko‘chirib o‘tkazilishi kerak.

Bundan tashqari, Qorabog‘ aholisi uchun gaz quvuri ham asosiy muammo bo‘lib qolmoqda: u qisman Ozarboyjon nazorati ostidagi hududlardan o‘tadi va bu muammo hamon hal etilmagan.

Tog‘li Qorabog‘1, Lochin yo‘lagi1, Ozarboyjon armiyasi1, Armaniston1 “Zamin” yangiliklarini “Odnoklassniki”da kuzatib boring