Pokiston iqlim o‘zgarishiga sabab bo‘lgan mamlakatlar va kompaniyalardan tovon talab qilishi mumkin

Ma’lum qilinishicha, Pokiston mamlakatdagi vayronkor suv toshqini tufayli iqlim o‘zgarishiga sabab bo‘lgan davlatlar va kompaniyalardan tovon puli talab qilishi mumkin.

Olimlarning ta’kidlashicha, iqlim o‘zgarishi musson yomg‘irlarida shubhasiz rol o‘ynaydi, bu Pokistondagi o‘rtacha yillik yog‘ingarchilikdan 3,5 baravar yuqori.

Taxminlarga ko‘ra, global uglerod chiqindilarida 0,8 foiz ulushga ega bo‘lgan Pokistonga toshqin falokatidan keyin yetkazilgan zarar 30 milliard dollardan oshgan. Bu miqdor mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10 foizdan ortig‘iga to‘g‘ri keladi.

Toshqindan keyin 2 milliondan ortiq uy vayron bo‘lgan, 24 mingga yaqin maktab, 1500 ta sog‘liqni saqlash muassasasi, 13 ming kilometr yo‘l ta’mirlanishi yoki qayta qurilishi kerak. Mamlakatda vayron bo‘lgan boshqa inshootlar qatorida ko‘plab ko‘priklar, mehmonxonalar va to‘g‘onlar mavjud.

Iqlim adolati bo‘yicha bahslar

Pokistondagi bu vayronagarchilik iqlim adolati bo‘yicha bahslarni kuchaytirdi. Iqlim o‘zgarishiga katta hissa qo‘shgan boy davlatlar iqlim o‘zgarishidan zarar ko‘rgan kambag‘al davlatlarga kompensatsiya to‘lashi kerakmi, degan savol muhokama qilinmoqda.

Bu fikr rivojlangan davlatlar tomonidan rad etiladi. Ammo Pokiston va boshqa rivojlanayotgan davlatlar kelasi oy Misrda bo‘lib o‘tadigan BMT iqlim o‘zgarishi bo‘yicha tomonlar konferensiyasida bu masalani jiddiy ko‘tarishni rejalashtirmoqda.

Pokiston Tashqi ishlar vaziri Bilaval Bhutto Zardoriy o‘tgan oy BMTning 77-Bosh assambleyasida 33 million pokistonlik yirik mamlakatlarni sanoatlashtirish narxini o‘z hayoti va tirikchiligi bilan to‘laganini aytdi.

Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha vaziri Shari Rahmon boy davlatlar iqlim o‘zgarishidan jabr ko‘rgan davlatlarga tovon puli qarzdorligini ta’kidladi.

Kompensatsiya talablarini rad etish

Rivojlangan davlatlar esa tovon puli bilan bog‘liq hamma narsani inkor etib, bu boshqa mamlakatlarning iqlim bo‘yicha da’volariga yo‘l ochishidan qo‘rqishadi.

O‘tgan yili Shotlandiyaning Glazgo shahrida bo‘lib o‘tgan BMTning Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha tomonlar konferensiyasida AQSH va Yevropa Ittifoqi davlatlari kambag‘al mamlakatlarga yo‘qotishlar va zararlar uchun tovon to‘lash bo‘yicha moliyalashtirish so‘rovini rad etishdi.

Kompensatsiyaning huquqiy asoslari

Niderlandiyadagi Leyden universitetining xalqaro jamoatchilik huquqi bo‘yicha o‘qituvchisi Margeretha Veverinke-Singxning aytishicha, yirik davlatlar mas’uliyatdan nihoyatda xavotirda va muammo hal bo‘lmasligi sababli ular bir nuqtada kelishuvga erishishlari mumkin.

Veverinke-Singx bu borada huquqiy asos borligini, xalqaro huquqda esa “davlatlar boshqa mamlakatlarning atrof-muhitiga zarar yetkazmaslik majburiyati borligini” ta’kidladi.

Veverinke-Singx bu kabi qonunbuzarliklar zarar ko‘rgan mamlakatlardagi vaziyatning tiklanishiga yoki bu mamlakatlarning tovon puliga sabab bo‘lishi mumkinligini ta’kidlab, Pokistonning ikki yo‘li borligiga e’tibor qaratdi.

Veverinke-Singxga ko‘ra, Islomobod Xalqaro Sud kabi xalqaro institutlar orqali boy davlatlarni ta’qib qilishi mumkin, ammo AQSH va Xitoy kabi uglerod chiqindilariga eng ko‘p hissa qo‘shadigan davlatlar Islomobod Xalqaro Sudning yurisdiksiyasini tan olmaydi.

Va nihoyat, Veverinke-Singx Pokiston shtatlarga yoki qazib olinadigan yoqilg‘i kompaniyalariga qarshi milliy sudlarga da’vo qo‘yishi mumkinligini aytdi.

Pokiston "ma’naviy majburiyat"i

Islomobod ma’muriyati esa boy davlatlarning tovon talab qilish o‘rniga iqlim o‘zgarishi qurboni bo‘lgan Pokistonga yordam berish ma’naviy majburiyatini ta’kidlamoqda.

Pokiston boy mamlakatlarning tovon to‘lashdan qo‘rqishini cho‘zilishi mumkin bo‘lgan sud jarayoni bilan kuchaytirishdan ko‘ra, BMT homiyligidagi donorlar konferensiyasi orqali kerakli mablag‘ni olish uchun hisoblanayotgan bo‘lishi mumkin.

Iqlim o‘zgarishi va ofatlar bo‘yicha mutaxassis Oysha Siddiqiy vayronagarchilik uchun katta mas’uliyat iqlim o‘zgarishiga sabab bo‘lganlarga tegishli ekanini, bu yerda Pokiston ham mas’ulligini ta’kidladi.

Pokistonning 2017 yilda suv toshqinidan himoya qilish milliy rejasini ma’qullaganini, lekin uni amalga oshirmaganini eslatgan Siddiqiy “Jahon banki Balujistondagi suv toshqinidan himoya qilish loyihalari uchun 200 million dollar ajratdi, loyihalar shu oyda yakunlanishi kerak edi, ammo Pokiston buni amalga oshira olmagani uchun bu ish to‘xtatildi”, dedi.

Siddiqiy eng katta muammoning suv toshqini zonalarida cheklanmagan qurilishlar va Pokistonning Hind daryosi vodiysi bo‘ylab katta to‘g‘on va kanalizatsiya tizimlariga tayanishi ekanini, sel suvlarini to‘xtatishga harakat qilgan megaloyihalarning vayronagarchilikni yanada kuchaytirganini aytdi.

Pokistonning iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash strategiyasi mualliflaridan biri Danish Mustafo 2010 yilda 2000 nafarga yaqin odamning hayotiga zomin bo‘lgan suv toshqinidan buyon hech qanday islohot qilinmaganini ta’kidlab, tabiiy drenaj tizimidagi to‘siqlarni olib tashlashni va bu yerda toshqin hududlari uylar qurilishiga to‘sqinlik qilishni tavsiya etdi. “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring