Jang maydoniga aylanadigan shtatlar: AQShdagi saylovlar natijasini kim hal qiladi?

^{Foto: Reuters}
Bir oydan keyin, 5 noyabr kuni amerikaliklar yangi prezidentni saylashadi. Bu saylovlar taqdirini ikkilanuvchi shtatlar (swing states) deb nom olgan etti shtatdagi saylovchilar hal qiladi, chunki ular goh respublikachilarga, goh demokratlarga ovoz beradi.

Donald Tramp va Kamala Harris Arizona, Viskonsin, Jorjiya, Michigan, Nevada, Pensilvaniya va Shimoliy Karolinada qaqshatqich kurash olib bormoqda — eng koʻp mitinglar shu hududlarda oʻtkazilib, eng koʻp mablagʻ shu hududlar uchun televizion reklamalarga sarflanmoqda. Bu shtatlarni koʻpincha battleground deb ham atashadi, inglizchadan tarjimasi «jang maydoni» ma'nosini beradi.

Ozchilik hokimiyati

Alohida shtatlarning muhimligi Amerikadagi ovoz berish tizimi bilan bogʻliq, unga koʻra prezident toʻgʻridan toʻgʻri ovoz berish orqali emas, balki saylovchilar hay'ati tomonidan saylanadi. Eng koʻp saylovchi ovoziga ega boʻlgan nomzod emas, 538 nafar delegatdan kamida 270 nafarining ovozini qoʻlga kiritgan nomzod gʻolib chiqadi. Masalan, 2016 yilda Hillari Klinton uchun ovoz bergan saylovchilar soni gʻolib Trampga ovoz berganlardan uch millionga koʻp edi.

Bu federativ konstitutsion tuzilish bilan bogʻliq: texnik jihatdan, avvaliga har bir shtat aholisi ovoz beradi, keyin delegatlar oʻz ovozlarini shtat gʻolibi uchun berishadi. Amerikaliklarning koʻpchiligi bu tizimni bekor qilishni yoqlaydi, ammo siyosatchilar uni oʻzgartirishga tayyor emas.

Shtatlarning koʻpchiligidagi natijani oldindan aytish mumkin, chunki ular azaldan aniq siyosiy yoʻnalishga ega va bu oʻnlab yillar mobaynida oʻzgarmaydi. Nyu Yorkda respublikachi nomzod gʻolib boʻlishi oxirgi bor 40 yil muqaddam, Ronald Reygan ikkinchi muddatga saylanganida kuzatilgan; janubdagi qator shtatlar oxirgi bor 60 yil oldin, Jon Kennedi oʻlimidan keyin demokrat nomzod uchun ovoz bergandi. Ijtimoiy soʻrovlar koʻrsatishicha, bu yil ham koʻp narsa jiddiy oʻzgarmaydi.

Ammo saylovlarda gʻolib boʻlish uchun liberal yoki konservativ shtatlardagi ustunlikning oʻzi etarli emas. Faqat Barak Obama ikkilanuvchi shtatlarning barchasida hech boʻlmaganda bir martadan gʻolib boʻlgan; 2016 yilda ularning koʻpchiligi Trampni, 2020 yilda — koʻpchiligi Jo Baydenni qoʻllagan.

Shu bilan birga, mazkur shtatlar aholisi siyosiy printsiplarini qoʻlqop kabi almashtirishini anglatmaydi. Ulardagi saylovchilarning aksari, xuddi butun mamlakatdagi kabi, saylov kuni kimga ovoz berishini biladi. Masalan, Viskonsindagi sanoatlashgan Miluoki shahri va siyosiy markaz hisoblangan Medison asosan demokratlarga ovoz beradi, ularning atrofidagi qishloq okruglari esa respublikachilarga ovoz berishni afzal koʻradi.

Ammo bu shtatlarning barchasida respublikachilar tarafdori boʻlgan va oʻzini demokrat deb biladigan saylovchilar soni taxminan teng va saylov natijasi ozchilikni tashkil etadigan beqarorlarning tanloviga bogʻliq. Mavhumlik ular qaror qilishda qiynalishi bilan bogʻliq emas. Ijtimoiy soʻrovlarning koʻrsatishicha, bu saylovchilar siyosatni u qadar qiziqib kuzatishmaydi. Mashhur boʻlgan komediyada bunday toifadagi saylovchilar ijtimoiy soʻrovda ularga «prezidentlikka nomzodlarning ismi nima?» va «saylovlar qachon?» kabi savollar berish orqali tasvirlanadi.

Ammo ularga befarqlik bilan qarash nomzodlarga qimmatga tushishi mumkin. Hillari Klinton 2016 yilgi saylovoldi kampaniyasi chogʻida Viskonsinga kelmagandi va buni uning saylov shtabining hal qiluvchi xatolaridan biri deb bilishadi. Yakunda u Obama ikki safar ham ishonchli gʻalabaga erishgan mazkur shtatda yutqazgandi.

Oq uyga Pensilvaniya orqali

Sobiq prezident, respublikachilar nomzodi Donald Tramp bu safargi saylovoldi tsiklini favorit sifatida boshlagandi. U amaldagi prezident Jo Baydenni bahordagi barcha ijtimoiy soʻrovlarda ortda qoldirgan, iyundagi debatlarda gʻolib boʻlgan hamda iyul oyidagi suiqasddan omon chiqqandi. Qaysidir pallada uning gʻalabasi muqarrar boʻlib koʻrina boshlagandi.

Bu esa demokratlarni Baydenni poygadan chiqib, vitse-prezident Kamala Harrisga imkon berishga undashga majbur qildi. Natijada AQSh prezidentligi saylovlari tarixida oldin kuzatilmagan voqea roʻy berib, ovoz berishga toʻrt oy vaqt qolganida poyganing borishi oʻzgardi. Harris darhol demokrat saylovchilar orasidagi entuziazm toʻlqinida ijtimoiy soʻrovlarda Trampdan oʻzib ketdi.

^{Obama ikkilanuvchi shtatlarda faol kampaniya oʻtkazgan va ularda gʻolib chiqqan; Hillari Klinton esa saylovoldi kampaniyasi vaqtida Viskonsinga bormagan va yutqazgandi}
Ammo kuzga kelib bu entuziazm soʻndi va shu narsa ayonlashdi: oldindagi saylovlar soʻnggi oʻn yilliklardagi natijasini oldindan aytish eng qiyin boʻlgan saylovga aylanadi.

Harris ham, Tramp ham bir nechta ikkilanuvchi shtatlarda gʻolib chiqishi kerak. Turli ijtimoiy soʻrovlar ma'lumotlarini bir joyga jamlagan tahlilga koʻra, hozirda Harris Trampni Michigan, Nevada, Pensilvaniya va Viskonsinda 1-2 foizga ortda qoldirmoqda, Tramp esa Jorjiya va Arizonada taxminan 1 foizlik ustunlikka ega.

Shimoliy Karolinada ijtimoiy soʻrovlar nomzodlarni qoʻllab-quvvatlov darajasi tengligini koʻrsatmoqda, ammo aslida bu shtatlarning barchasidagi imkoniyatlarni teng hisoblash mumkin, chunki tomonlarning birortasi foydasiga boʻlgan 1-2 foizlik farqni sotsiologlar statistik xatolik deb bilishadi.

2020 yilda Jo Bayden Viskonsinda Donald Trampga qaraganda 20 600 ta koʻproq ovoz olib gʻolib chiqqandi. Bu safar muhim shtatlarda gʻolib va magʻlub orasidagi farq yanada kichikroq boʻlishi mumkin, demoqda tahlilchilar.

Ikki nomzod uchun ham gʻalaba sari eng oddiy va toʻgʻridan toʻgʻri yoʻl Pensilvaniyada ustunlikka erishish boʻlishi mumkin. AQSh Konstitutsiyasi boʻlgan ushbu shtatda 19 ta delegat ovozi boʻladi, bu boshqa ikkilanuvchi shtatlarning hammasinikidan koʻproq. Shuning uchun Harris ham, Tramp ham eng koʻp miting va tashviqot tadbirlarini aynan shu shtatda oʻtkazmoqda, shuningdek bu erda televizion reklama uchun eng koʻp mablagʻni sarflamoqda — New York Times nashri yozishicha, bunday xarajatlar jami 138 mln dollarni tashkil etgan.

Arablar Trampga iliqlik his qilmoqda, polyaklar Harrisga koʻz tikkan

Harris shtabining yangi roligi «Beqaror tahdid» deb nomlanadi va unda Trampning sobiq ittifoqchilari — vitse-prezident Mayk Pens, uning ma'muriyati davridagi mudofaa vaziri hamda milliy xavfsizlik boʻyicha maslahatchilarning unga mamlakat xavfsizligini ishonib boʻlmasligi toʻgʻrisidagi soʻzlari keltiriladi. Reklama ikkilanuvchi shtatlarning barchasidagi telekanallarda translyatsiya qilinmoqda.

Bu mamlakatning boshqa shtatlaridagi saylovchilarning koʻproq qismi Harris jahon maydonida AQSh manfaatlarini himoya qilishga koʻproq qodirroq deb bilishi bilan bogʻliq. Ikkilanuvchi shtatlarda esa — buning aksi. Global siyosat instituti buyurtmasiga koʻra oʻtkazilgan soʻrovda bu hududlardagi saylovchilarning 52 foizi Trampning tashqi siyosat boʻyicha iste'dodini Harrisnikidan yuqoriroq hisoblashi ma'lum boʻlgan.

^{Amerikada kelib chiqishiga koʻra arab boʻlganlar Bayden ma'muriyatini «harbiy jinoyat» va «genotsid»ga aloqador deb hisoblaydi — ular Isroilning soʻnggi yil davomidagi harakatlarini shunday baholaydi}
Harrisning tashqi siyosat masalasidagi eng zaif nuqtasi — Gʻazodagi urushda Isroilni qoʻllashidir. U kelib chiqishiga koʻra arab boʻlgan va Michiganda koʻpchilikni tashkil etadigan amerikaliklarda gʻazab va hafsalasizlik uygʻotgan. Harris Baydenning isroilparast pozitsiyasidan masofa saqlash imkoniyati bor edi, ammo u bunday qilmadi.

Uzoq vaqtgacha ular saylov natijasiga ta'sir qilmaydi deb hisoblab kelingandi: undan qanchalik koʻngli qolgan boʻlmasin, Amerikadagi arablar va musulmonlar Isroilni soʻzsiz qoʻllab-quvvatlaydigan Trampga ham ovoz bermasligiga umid bogʻlangandi. Tramp 2017 yilda prezident sifatidagi ilk qilgan ishi AQShga qator musulmon davlatlarning fuqarolari kirishini taqiqlash toʻgʻrisidagi farmonni imzolash boʻlgandi. Tanqidchilar bu farmonga «musulmonlarga taqiq» deb nom bergan.

Ammo yaqinda oʻtkazilgan ijtimoiy soʻrovlar shuni koʻrsatdiki, joriy yilda ilk bor kelib chiqishiga koʻra arab boʻlgan saylovchilarning koʻproq qismi respublikachilar nomzodiga ovoz berishga tayyor. Va Isroilning Livanga bostirib kirishi va Bayden ma'muriyati buni qoʻllab-quvvatlagani ham bu trend saqlanib qolishini anglatadi.

Harris buning oʻrnini toʻldirishga harakat qilmoqda: chorshanba kuni uning milliy xavfsizlik masalalari boʻyicha maslahatchisi Fil Gordon AQShdagi musulmonlar va arab jamoalari vakillari bilan Zoom orqali yigʻilish oʻtkazdi va ularni demokratlar Gʻazoda sulhga erishish va Livandagi mojaroni diplomatik vositalar orqali hal qilishda qat'iyat koʻrsatishiga ishontirdi.

Harris Sharqiy Evropadan kelgan diasporalarga ham murojaat qilib, Ukraina tomon pozitsiyasida sobitligi va Rossiya rahbari Vladimir Putin bilan murosaga bormasligini ta'kidladi — Tramp esa bu masalada betaraflik tanlagan. Uning Putin Polsha uchun ham tahdid solib turgani haqidagi soʻzlari Amerikada kelib chiqishiga koʻra polyak boʻlgan aholining e'tiborini oʻziga qaratdi, muhim shtat Pensilvaniyada polyak diasporasi — 700 ming kishiga yaqin boʻlib — ular avvaldan respublikachilar tarafdori hisoblangan.

^{Trampning noqonuniy migratsiyaga nisbatan keskin pozitsiyasi unga nafaqat oq tanli saylovchilar, balki Lotin Amerikasidan kelib, AQSh fuqaroligini olganlarning ham qoʻlloviga ega boʻlishini ta'minlagan}
Ikkilanuvchi shtatlar mamlakatning turli qismlarida joylashgan va bir-biridan demografik, iqtisodiy va iqlim jihatdan farqlanadi. Bu oq tanli aholi va ishchi sinf vakillari koʻpchilikni tashkil etuvchi, Amerika korxonalari Xitoyga koʻchirilganidan keyin chuqur iqtisodiy inqirozni boshdan kechirayotgan Oʻrta Gʻarb (Michigan, Viskonsin) ham; aholisining 30 foizga yaqinini lotin amerikaliklar tashkil etuvchi, hududining katta qismi sahrolardan iborat boʻlgan mamlakat gʻarbi (Arizona, Nevada) ham; va afroamerikaliklar ulushi ancha koʻproq boʻlgan, mamlakat janubidagi sobiq Konfederatsiya shtatlari boʻlmish Jorjiya va Shimoliy Karolina ham.

Teri rangi va etnos endi yaqin vaqtgacha boʻlgani kabi siyosiy imtiyozlar bilan bevosita bogʻliq emas. Kelib chiqishiga koʻra Lotin Amerika mamlakatlariga mansub boʻlgan aholining koʻpchiligi paradoksal tarzda Trampni, jumladan uning noqonuniy migratsiya masalasidagi qat'iy pozitsiyasini qoʻllaydi. Bu federal miqyosda ham, ayniqsa janubiy shtatlarda saylovchilarni tashvishga soluvchi oʻtkir muammolardan biridir. Bu nima uchun ikkilanuvchi shtatlar safidagi Arizona Trampga ovoz berishini ham izohlaydi. Shtat Meksika bilan chegaradosh, chegaraning Meksika tomonini esa narkokartellar nazorat qiladi.

Tramp tomonidan qabul qilingan keskin choralar chegarani noqonuniy kesib oʻtish holatlarini sezilarli darajada kamaytirishga yordam bergandi. Bayden esa bunday qarorlarning koʻpchiligini bekor qildi, bu esa boʻlgʻusi migrantlarni ragʻbatlantirdi. Yakunda uning boshqaruvi davrida AQShning Meksika bilan janubiy chegarasini 8 millionga yaqin kishi noqonuniy kesib oʻtdi — bu Tramp boshqaruvi davridagi (2,4 mln atrofida) bilan solishtirganda uch karra koʻproq.

Yakunda Bayden Tramp davrida joriy etilgan choralarni qaytara boshladi va Kamala Harris ham shu yoʻnalishda davom etishini va'da qilgan. Oʻtgan haftada u Meksika bilan chegaradagi Arizona okrugiga borib, bu erda AQShdan boshpana berish qoidalarini qiyinlashtirish va noqonuniy migratsiyani cheklashga qaratilgan boshqa choralarni va'da qildi.

Hozircha bu saylovchilarni — ayniqsa chegara hududlarda yashovchilarni ishontira olmagan.

«Men uni va prezident Baydenni kuzatdim. Bizda ochiq chegaralar siyosati edi. Hozirda biz bu nimaga olib kelganini koʻrib turibmiz», — deydi mahalliy fermer Jim Chilton Harrisga chegara hududiga qilingan safarda hamrohlik qilgan BBC muxbiriga.

Mamlakatdagi eng muhim okrug

^{Vitse-prezidentlikka nomzod Tim Uolz Harrisni targʻib qilish uchun Nebraskaning 2-okrugiga borgan}
Sotsiologlar an'anaviy ikkilanuvchi shtatlardan tashqari Nebraska shtatidagi 2-saylov okrugiga ham alohida e'tibor qaratishadi. Bu erda Nebraskaning aholisi eng zich joylashgan va shaharlashgan qismi, muvaffaqiyatli moliyaviy-iqtisodiy markaz Omaha shahri va uning chekkalarida yashovchi 600 mingdan ortiq kishi ovoz beradi.

Nebraska — shtatdagi delegatlardan barchasi bir nomzodga ovoz berishi boʻyicha qoidaga amal qilmaydigan ikki shtatdan biridir (ikkinchi shunday shtat — Men, u doimo demokratlarni qoʻllaydi). Nebraska besh delegat ovoziga ega; shundan ikkita ovoz shtat gʻolibiga beriladi, yana uch ovoz — uchta saylov okrugining har birida gʻolib boʻlganlarga ketadi. Va shtatning katta qismi barqaror ravishda respublikachilarga ovoz berib kelsa, 2-okrugda ikkilanish boʻladi. 2008 yilda uning aholisi Obamani qoʻllagan; 2020 yilda ham bu erda ovozlar Baydenga berilgan.

Bu bir ovoz Harrisga katta yordam berishi mumkin. Sotsiologlarning prognozlariga koʻra, agar u Pensilvaniya, Viskonsin va Michiganda gʻolib chiqsa, unda Nebraskaning 2-okrugidagi gʻoliblik unga Oq uyga kirish uchun zarur boʻladigan 270 delegat ovozini yigʻishni kafolatlashi mumkin.

Saylovlar arafasida Tramp mavjud tizim bekor qilinishi va Nebraskadagi barcha besh ovoz bir nomzodga berilishini koʻzda tutuvchi tizimga qaytarilishiga harakat qildi. Uning ittifoqchilari shtat poytaxtiga muzokaralar uchun borishdi va mahalliy gazetalar u Nebraska qonunchilik kengashi a'zolariga ularni qoidani oʻzgartirishga koʻndirish uchun shaxsan qoʻngʻiroq qilgani haqida yozishdi. Ammo tashabbus oʻtmadi va oldindagi saylovlarda ham 2-okrug oʻz tanlovini amalga oshiradi.

Shuni ta'kidlash kerakk, sotsiologlar xato qilishi ham mumkin. 2016 yilgi saylov kampaniyasi davomida Hillari Klinton favorit boʻlgan va Tramp biror marta ham uni ijtimoiy soʻrovlarda ortda qoldira olmagandi. Saylovlardan oldin sotsiologlar u Viskonsinda 83,5 foiz, Michiganda — 78,9 foiz, Pensilvaniyada — 77 foiz ovoz bilan gʻolib chiqishini kutishgandi. U esa uchala shtatda va umuman saylovda ham yutqazdi.

Bundan tashqari, saylov kuni yaqinlasharkan, har bir kutilmagan voqea natijaga mutanosib ta'sir koʻrsatadi. Masalan, 2016 yilgi saylov kuniga bir kun qolganida FQB direktori Jeyms Komi Kongressga maktub yozib, agentlik Hillari Klintonning elektron xatlari boʻyicha yangi tergov boshlaganini ma'lum qilgandi. Uning koʻplab tarafdorlari aynan shu maktubni magʻlubiyatning asosiy sabablaridan biri deb bilishadi. “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring