Viktor Nazarov Ukraina nima uchun Rossiya bosqiniga tayyor boʻlmagani, urush nima uchun pozitsion tus olgani; Ukrainaning 2022 yilgi yurishi muvaffaqiyati va 2023 yilgi yurishi muvaffaqiyatsizligi nima bilan bogʻliqligi; Kursk oblastidagi amaliyot nega kerak boʻlgani va uni kim oʻylab topgani haqidagi savollarga javob qaytargan.
General Viktor Nazarov 2019 yilda armiyadan iste'foga chiqqan boʻlsa-da, Ukraina QK Bosh shtabi rahbariyati bilan yaqin ishlagan va yaqin yaqingacha Ukrainaning harbiy-siyosiy hayoti markazida boʻlgan.
Aynan Nazarov sobiq bosh qoʻmondon Valeriy Zalujniyning asosiy maslahatchilaridan biri boʻlgan.
2014 yilda Nazarov Ukraina sharqidagi aksilterror operatsiyasi shtabini boshqargan va Luhansk aeroporti uzra rossiyaparast jangarilar tomonidan Ukrainaning Il-76 samolyoti urib tushirilgani uchun ayblangan. Bu fojiada 49 nafar ukrainalik harbiy halok boʻlgan. U sudlangan va xizmatdagi loqaydligi uchun aybli deb topilgan. Biroq ukrainalik qator harbiylar va AQSh armiyasi generali Ben Hodjes kabi xalqaro ekspertlar uning himoyasiga chiqqan. 2021 yilda Ukraina Oliy sudi uni oqlab, ishni yopgan.
Shundan soʻng Nazarov Zalujniyning bosh maslahatchisi lavozimiga tayinlangan va 2024 yil fevraligacha Ukraina Bosh shtabida ishlagan.
Katta urush boshlanishi haqida
BBC: 2022 yildagi keng koʻlamli urush boshlanganida siz Zalujniyning bosh maslahatchisi edingiz. Oʻsha paytdagi vaziyatni qanday baholagandingiz? Chindan ham Ukraina hukumati urush boʻlmaydi, deb ishonganmidi? Armiya urushga tayyorgarlik koʻrganmi?
Viktor Nazarov: Avvalo, bir narsaga aniqlik kiritish kerak. Men oʻsha paytda bosh qoʻmondon maslahatchisi edim, bu rasmiy lavozim edi. Keyin, 2022 yilda tuzilmaga oʻzgartish kiritilganda, bosh maslahatchi boʻldim.
Armiya tayyorgarlik koʻrganmi-yoʻqmi, bu masalada bir necha muhim jihatni qayd etish kerak.
Birinchidan, hammamiz harbiy-siyosiy va harbiy-strategik vaziyatlarni tushunamiz, oʻsha AQSh va Gʻarb hamkorlari Ukrainaga keng koʻlamli harbiy tajovuz ehtimoli haqida oldindan ogohlantirganlari bilan qoʻshib.
Shaxsiy fikrimga koʻra, 2022 yil boshlarida urush xavfi oʻrtacha darajada edi. Biroq bir oy ichida xavf darajasi shiddat bilan oshib, «qizil» darajaga etdi.
Men urush xavfi juda yuqori ekanini his qilganman va Bosh shtabning hujjatlar, rejalar ishlab chiqish jarayonida ishtirok etganman. Mening takliflarimdan ba'zilari Zalujniy tomonidan strategik rejalarga kiritilgan va qurolli kuchlarning harakatlarini shakllantirishda qoʻllangan.
General-mayor Nazarov uzoq vaqt Ukraina QK bosh shtabi operativ boshqarmasi boshligʻi birinchi oʻrinbosari boʻlgan. ATO boshlanganida u amaliyotlar shtabini boshqargan
Lekin Ukraina armiyasi qurolli agressiyani qaytarishga toʻliq tayyor boʻlishi uchun bir necha muhim shartlar bajarilishi kerak edi.
Birinchi va eng asosiy shart — Prezident, ya'ni Oliy Bosh qoʻmondon tomonidan qurolli kuchlarni qoʻllash toʻgʻrisida qaror qabul qilinishi. Bu rasmiy hujjatlarda qurolli kuchlar va boshqa mudofaa kuchlarini ishlatish sifatida qayd etiladi. Agar bunday qaror boʻlmasa, armiyaning faol harakatlari qonun doirasidan tashqariga chiqadi.
Qurolli kuchlar qurol ishlatishi uchun huquqiy sharoitlar yaratilishi kerak. Bunday huquqiy shartlar uchun asosiy — harbiy holat joriy etilishi edi.
Harbiy holat joriy etilganida, tinch davrda faoliyat yuritadigan fuqarolik idoralari va mahalliy hokimiyatlar oʻrniga harbiy-fuqarolik ma'muriyatlari tashkil etiladi.
Bu alohida tahlil talab qiladigan masala, lekin dushman hujumi boshlangan paytda bu qarorlar hali qabul qilinmagan edi. Ya'ni, urush boshlanganda qurolli kuchlardan foydalanish toʻgʻrisida rasmiy qaror yoʻq edi, harbiy safarbarlik toʻgʻrisida qaror qabul qilinmagandi, harbiy holat ham joriy etilmagan edi.
BBC: Demak, sizningcha, siyosiy rahbariyat, aniqrogʻi prezident Volodimir Zelenskiy harbiy holatni 24 fevralda emas, ungacha joriy qilishi kerak edi, shundaymi? (Zelenskiy hujum arafasida harbiy holat faqat «keng koʻlamli eskalatsiya» va «Ukrainaga qarshi yirik urush» boshlanganda joriy etilishini aytgan, shuningdek, bunday stsenariyga ishonmasligini ta'kidlagan — tahr.)
V.Nazarov: Qarang, qurolli kuchlardan foydalanish haqidagi qaror bir oy yoki hatto ikki oy oldin qabul qilinishi mumkin edi.
BBC: Qurolli kuchlardan foydalanish, harbiy holatni joriy etish va safarbarlik oʻtkazish takliflari Zelenskiyga oldindan kiritilgan, u takliflarni rad etgan, deb tushunsak boʻladimi?
V.Nazarov: Bu haqda aniq gapira olmayman, chunki bunday yigʻilishlarda ishtirok etmaganman.
BBC: Agar bu choralar avvalroq qabul qilinganida, Ukraina urushning ilk kunlarida Xerson oblastini qoʻldan bory bermagan boʻlarmidi?
V.Nazarov: Menimcha, agar mudofaa harakatlari oldinroq rejalashtirilganida, Ukraina janubda – Xerson va Zaporijjya oblastlarida, shuningdek, shimolda – Kiyev va Chernihiv oblastlarida ancha yaxshi pozitsiyani saqlab qolgan boʻlar edi. Ya'ni, dushman urushning dastlabki kunlarida Ukraina armiyasi bunday hujumga tayyor emasligidan foydalanib qoʻlga kiritgan muvaffaqiyatiga ega boʻlmas edi.
Xersondagi magʻlubiyat
BBC: Ba'zi taxminlarga koʻra, Xerson oblastidagi magʻlubiyat uchun faqat harbiy rahbariyat javobgar boʻlishi mumkin. Masalan, Qrim yoʻlagi vaqtida minalashtirilmagan yoki notoʻgʻri mustahkamlangan, deyishadi. Siz buni qanday baholaysiz? Rossiya armiyasining Qrimdan hujum qilishi uchun kim javobgar?
V.Nazarov: Mening fikrimcha, aybni faqat harbiylarga yuklash toʻgʻri emas. Bu haqiqiy holatni manipulyatsiya qilish yoki odamlar ongiga ta'sir oʻtkazishga urinish.
Mudofaa — bu faqat harbiylardan iborat jarayon emas. U siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, axborot va hatto ilmiy choralar majmuasini qamrab oladi. Qoʻshinlar soni va imkoniyatlar nuqtayi nazaridan, armiya bu vazifani bajarishga qodir emasdi.
2022 yil boshida Ukraina armiyasi tarkibida 24 ta qurolli brigada bor edi. Ularning yarmi sharqiy frontda, Birlashgan kuchlar operatsiyasi tarkibida faoliyat yuritayotgan edi.
Qolgan 12 ta brigada esa butun mamlakat hududini himoya qilish uchun «yupqa qatlam» kabi, qizil chiziq boʻylab choʻzib taqsimlangandi. Shu sababli, Rossiya qoʻshinlari Belarus orqali Kiyev va Chernihiv tomonidan, shuningdek, janubdagi Qrim yoʻnalishidan hujum qilganida, armiya bu erlarda hujumni qaytarish uchun etarli kuchga ega emasdi.
Chunki qoʻshinlarni toʻliq operativ joylashtirish amalga oshirilmagan, harbiy qismlar va boshqaruv organlarini harbiy holat davridagi shtatlarga oʻtkazish choralari koʻrilmagan. Jumladan, safarbarlik toʻgʻrisidagi qonunga koʻra ham, unda safarbarlik nima ekani aniq yozilgan. Bu davlat boshqaruv organlari, mahalliy hokimiyat organlari, tashkilotlar, korxonalar, muassasalarning barcha shakllarini va qurolli kuchlarni harbiy holat shtatlariga rejali ravishda oʻtkazish boʻyicha kompleks tadbirlar hisoblanadi. Bu ish amalga oshirilmagan.
Qurolli kuchlarning qurol-aslahalar, va barcha turdagi moddiy-texnik vositalar bilan ta'minlanganlik darajasi ob'ektiv ravishda bu vazifani bajarish imkonini bermagan.
BBC: Mening eslashimcha, 2021 va 2022 yillar boshida Xerson oblastida Ukraina qurolli kuchlari mashgʻulotlari oʻtkazilgan, bu erda ushbu yoʻnalishdan agressiyani qaytarishga tayyorgarlik mavjudligi koʻrsatilgan. Demak, aslida tayyorgarlik boʻlmaganmi?
V.Nazarov: Mashgʻulotlar dushmanni tiyib turishning ehtimoliy vositasi sifatida oʻtkaziladi. Agar qandaydir tahdid mavjud boʻlsa yoki biz uni tahdid deb baholasak.
Lekin agar bu tadbirlar chinakam agressiyani qaytarishga tayyorgarlik sifatida emas, balki, masalan, faqatgina qandaydir namoyishkorona choralar, bizga bosim oʻtkazish, qoʻrqitish maqsadida oʻtkazilayotgan mashgʻulotlar sifatida qabul qilinsa...
Ular qoʻshin toʻplayotganda aynan shunday e'lon qilgan: bu, aslida, faqat mashgʻulotlar, deyishgan. Demak, javob amaliyoti odatda mutanosib boʻladi. Biz ham tayyorgarlik tadbirlarini oʻtkazganmiz. Lekin operativ tayyorgarlik tadbirlarini Ukraina qurolli kuchlarining toʻgʻridan toʻgʻri jangovar vazifalarni bajarishga tayyorgarligi bilan adashtirmaslik kerak.
Ular tinchlik davri sharoitida, boʻlinmalarning shaxsiy tarkib bilan toʻliq shakllantirilmasdan, ularni zarur barcha moddiy-texnik vositalar, qurol-yarogʻ va harbiy texnika bilan ta'minlamasdan oʻtkaziladi.
BBC: Minalashtirish masalasi. Qrim va Ukrainani bogʻlovchi kichik boʻyin toʻliq minalashtirilishi, agressiya holatida portlatilishi kerak edi — bu dushmanni toʻxtatardi. Lekin bu aslida juda qiyin boʻlib chiqdi. Ehtimol, sizda aynan ushbu yoʻlaklarni minalashtirish borasida va muammolar haqida boshqacha fikr bormi?
V.Nazarov: Tinchlik vaqtida boʻyinlarni minalashtirish? Siz buni qanday tasavvur etyapsiz? Qurolli kuchlar bunday amalni bajarish uchun yuridik ruxsatga ega emas. Tinchlik vaqtida biror erni minalashtirish mumkin emas, chunki bu davlat mulki yo u xususiy mulk, yoki fermerlarga tegishli er boʻlishi mumkin. Harbiy holat huquqiy tartibi joriy etilmas ekan, bu hududda biror narsa qilishga hech qanday haqqingiz yoʻq: na handaq qazish, na har qanday muhandislik yoki istehkom toʻsiqlar oʻrnatishga. Minalar yotqizish haqida gapirmasa ham boʻladi.
Agar harbiy holat joriy etilmagan boʻlsa, agar qoʻshinlar va kuchlarning operativ qoʻllanishi boʻyicha rejalar kuchga kiritilmagan boʻlsa, tinchlik vaqtida hech kim hech narsa qila olmaydi.
Chunki keyin bu ish uchun komandirlardan soʻraladi — ular ma'muriy yoki hatto jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin: nega ular qonunga zid ravishda bunday ishni bajargan deb?
BBC: Tushunarli. Ammo 2022 yil 24 fevral kuni Rossiya Federatsiyasining keng koʻlamli bosqini baribir boshlandi-ku?
V.Nazarov: Men bir mulohaza qoʻshishim mumkinmi?
BBC: Albatta, marhamat.
V.Nazarov: Lekin gipotetik jihatdan, agar u erda minalar joylashtirilgan deb olsak va hech qanday minalar olib tashlanmagan boʻlsa ham, bu erda ularning rasmiy xaritasi boʻlishi kerak, kim nima uchun javobgar ekani aniq boʻlishi kerak va bu ish jangovar tayyorlik darajalaridan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi lozim edi.
Bizda bu boradagi normativ-huquqiy baza mavjud. Davlatda tahdid darajasi oshgani sari tayyorgarlik bosqichlari izchil ravishda joriy etiladi — «kuchaytirilgan harbiy tahdid», «toʻliq» darajasi kabi bosqichlar belgilanadi va shu asosda kim qaysi bosqichda qanday choralarni koʻrishi keraligi aniqlanadi. Chunki bu qarorlarni qabul qilish toʻgʻridan toʻgʻri harbiylar mas'uliyatiga kiradi — agar davlat rasmiy ravishda bu choralarni joriy etgan boʻlsa.
Agar davlatda bu choralar joriy etilmagan boʻlsa, ular qurolli kuchlar doirasida amalga oshirilishi mumkin emas.
Hatto farazan u erda minalar maydoni bor, deya taxmin qilinsa ham, minalar maydonining oʻzi mustaqil ravishda hech qanday ahamiyatga ega emas, agar ular qoʻshinlar bilan himoyalanmasa.
2023 yilda himoya va qarshi hujum operatsiyalarida taktik jihatdan katta ahamiyat kasb etgan «Surovikin chizigʻi»ning samardorligi va muvaffaqiyati nimada edi? Aslida u mustahkam istehkom inshootlari emasdi, garchi ular ham qurilgan boʻlsa-da. Uning samarasi shunda ediki, u erda minalashtirish shu qadar zich amalga oshirilgan ediki, bu sovet me'yorlaridan bir necha marta, hattoki oʻn barobar yuqori boʻlgan.
Qolaversa, u kuchli oʻt ochish pozitsiyalari bilan kuchaytirilgan edi. Bundan tashqari, dronlar faol ishlagan, bizning muhandislik va minadan tozalash boʻlinmalarimizning imkoniyatlari juda cheklangan edi.
Mana asosiy muammo qayerda boʻlgan. Siz oldinga harakat qila olmaysiz, chunki barcha hudud shunday tarzda minalashtirilganki, siz umuman harakatlana olmaysiz.
Agar biz Qrim yoʻlida yoki boshqa yoʻnalishda, biror bir boʻyinda minalar maydoni mavjud deb taxmin qiladigan boʻlsak, lekin ularni himoya qilish uchun etarli darajada shakllantirilgan qoʻshin va vositalarimiz boʻlmasa, bu minalar maydoni tezda bosib oʻtiladi. U dushmanga hech qanday muammo tugʻdirmaydi.
Xarkiv oblasti va Xerson ozod qilinishi
BBC: 2022 yil kuzida Ukraina ikki hujum operatsiyasini muvaffaqiyatli oʻtkazdi. Deyarli butun Xarkiv oblasti va Xerson ozod etildi. Sizningcha, bu operatsiyalar nega bunchalik muvaffaqiyatli oʻtdi va Ukraina armiyasi uchun bu muvaffaqiyatning asosiy sharti nima boʻlgan? Hozircha jang maydonida bu oxirgi katta muvaffaqiyat hisoblanadi.
V.Nazarov: Men buni soʻnggi muvaffaqiyat deb aytmasdim. Muhim muvaffaqiyat — biz front chizigʻini ushlab turibmiz.
Albatta, har kim urushning uchinchi yiliga kelib Rossiya armiyasi toʻliq tor-mor etilgani, parchalangani va biz 1991 yildagi davlat chegaralariga muvaffaqiyatli chiqqanimizni koʻrishni istardi. Lekin bu jarayon bunday ishlamaydi.
Qurolli kuchlar va mudofaa kuchlarining boshqa tarkibiy tuzilmalari hamda davlatning oʻzi hozirgi kunda oʻz pozitsiyasini ushlab turishi — bu katta muvaffaqiyat. Chunki vaziyat bundan ham badtar boʻlishi mumkin edi.
Agar kontrhujum mavzusiga mohiyatiga bevosita qaytadigan boʻlsak — harbiy operatsiyalarning san'atida u nazariy urush olib borish deyiladi, amaliyotda «kulminatsiya» degan tushuncha mavjud.
Siz oʻz kuch va vositalaringizni toʻgʻri hisoblashingiz, operatsiyalarni oʻtkazish uslubini vaqt va makon doirasida rejalashtirishingiz lozim. Ya'ni, qanday joy, qanday hududda harakat qilishingiz, bunga qancha vaqt kerakligi, qaysi zaxiralar va resurslarga ega ekaningiz va ular etarlimi — barchasini hisobga olish kerak.
Shuningdek, quyidagi muhim savolga aniq javob topish zarur — keyin nima qilasiz? Bir mashhur ibora bor – «Pirr zafari» degan. Bu shuni anglatadiki, hammasi boshida yaxshi ketadi, lekin oʻz vaqtida toʻxtalmasa, keyin katta muammolar paydo boʻlishi mumkin.
Shunday qilib, 2022 yil yozi oxiri – kuz boshlariga kelib, qurolli kuchlar safarbarlik razvyortkasining birinchi navbati boʻyicha tadbirlarni asosan yakunladi. Qoʻshimcha yangi brigadalar paydo boʻldi. Allaqachon jang qilayotgan brigadalar shaxsiy tarkib bilan toʻldirildi. Hali bizda keyinchalik dushmanning Donbassda va sharqiy frontda oʻt ochish va artilleriya hujumlari natijasida koʻrgan yoʻqotishlar boʻlmagan edi.
Boz ustiga, dushman uzoq muddatli harbiy amaliyotga moʻljal olmagan, bliskrig rejasiga tayangan edi. Shu sabab bu olti oy ichida uning resurslari tugab boʻldi yoki juda keskin qisqardi.
Dushmanning bizga tashabbusni majburan topshirish imkoniyati qolmadi. U mudofaa pozitsiyasiga oʻtishga majbur boʻldi. Chunki resurslar etishmasdi, zaxiralar ham kam edi va ularning barchasi hali shakllanish jarayonida edi. Bu bir necha omillar tufayli yuz berdi — bir tomondan, bizning operativ imkoniyatlarimiz oshdi, ikkinchi tomondan esa dushmanning operativ imkoniyatlari kamaydi. Bu esa operatsiyani muvaffaqiyatli oʻtkazishga imkon yaratdi.
Xerson yoʻnalishidagi operatsiya oʻzgacha xarakterga ega edi, bu koʻproq oʻt ochish orqali amalga oshirilgan hujum operatsiyasi boʻlgan. Bu erda qoʻshinlarning harakati emas, balki aniq oʻq uzish va oʻsha vaqtda paydo boʻlgan yangi masofali urush vositalari hal qiluvchi rol oʻynadi. Men bu erda HIMARS tizimlarini nazarda tutyapman, ular 70 kilometr masofagacha zarba bera olish imkoniyatiga ega edi.
Bu taktik jihatdan juda katta ta'sir koʻrsatdi. Bundan tashqari, dushman uchun juda noqulay operativ pozitsiya yuzaga keldi. U Dnepr ortida qisilgan holda qoldi, uning qarshisida bizning qoʻshinlar turardi va butun hudud oʻqqa tutilayotgandi.
Aslida ularda boshqa yoʻl qolmagandi. Bu holat, ehtimol, Rossiya rahbariyati uchun siyosiy jihatdan obroʻga putur etkazuvchi voqea boʻlgan boʻlishi mumkin, lekin ular oʻsha paytda yagona toʻgʻri qarorni qabul qilishdi – soʻl qirgʻoqqa chekinishdi.
Aks holda, ular juda katta muammolarga duch kelishi aniq edi.
Ukrainaning 2023 yilgi muvaffaqiyatsiz qarshi hujumi
BBC: Keling, siz allaqachon qisman tilga olgan mavzuga — 2023 yilgi kontrhujumga oʻtamiz. Siz «Surovikin chizigʻi» juda zich tarzda minalashtirilgani, havodan va artilleriya qoʻlloviga ega boʻlganini aytdingiz. Ukraina nega bunday sharoitda aynan shu yoʻnalishda hujum boshladi? Yaqinda sobiq bosh qoʻmondon Viktor Mujenko oʻz intervyusida qarshi hujumdan avval siz bilan bu mavzuda gaplashgani va bu sharoitda bunday operatsiyani amalga oshirish mumkin emasligini aytganini bildirdi. Nega u shunga qaramay u amalga oshdi?
V.Nazarov: Qarshi hujum amalga oshirilganiga sabab — bizda boshqa muqobil variant yoʻq edi.
BBC: Uni kechiktirish, toʻxtatish mumkin emasmidi?
V.Nazarov: Tushuning, Ukraina va Rossiya resurslari bir-biriga mutanosib emas. Oʻsha paytda ular bizdan barcha jihatdan ustun edi.
2023 yilgi qarshi hujum boshlangan paytda men aniq ayta olamanki, biz allaqachon oʻz zaxiramizdagi qurol-yarogʻ, raketalar va oʻq-dorilarni toʻliq sarflab boʻlgan edik.
Ya'ni, biz toʻliq yoki deyarli toʻliq hamkorlarimizdan keladigan harbiy yordamga bogʻliq edik. Ehtimol, siz ham eslasangiz kerak, oʻsha paytda ochiq axborot maydonida biz qancha snaryad ishlatganimiz va dushman qancha ishlatgani haqida munozaralar yuz bergan edi. Bu raqamlar ikki, uch, toʻrt barobar va hatto undan ham koʻproq farq qilgan.
Lekin bu [Azov dengizi — tahr.] yoʻnalish strategik nuqtayi nazardan eng maqbul yoʻnalish hisoblangan.
BBC: Negaligini tushuntirib bera olasizmi? Men, albatta, siz kabi yuqori darajadagi harbiy mutaxassis emasman, ammo agar u erda, siz aytganingizdek, dushmanning mustahkamlangan, minalashtirilgan va himoyalangan istehkomlari boʻlsa, nega aynan shu yoʻnalish tanlangan?
V.Nazarov: Bosh shtab va oʻsha paytda qaror qabul qilgan qoʻmondonlik bu inshootlarning xususiyati haqida qanchalik xabardor boʻlgan, ular haqida qay darajada aniq ma'lumotga ega boʻlgan?
Bu razvedkaning vazifasi — ular qanday jihozlanganini, mustahkamlik darajasini, himoyaning zichligi qanday ekanini aniqlashi kerak. Menimcha, agar ma'lumot boʻlgan boʻlsa, u yoki ishonarsiz boʻlgan, yoki toʻliq boʻlmagan. Yoki biz keyinroq duch kelgan real holatdan farq qilgan.
BBC: Demak, bosh shtab ushbu hujum operatsiyasini rejalashtirganida, bu inshootlar haqida notoʻgʻri ma'lumotlarga asoslangan?
V.Nazarov: Hamma narsadan kelib chiqib shunday xulosa qilish mumkinki, u dushmanning bu mudofaa chiziqlari qanday jihozlangani haqida toʻliq tasavvurga ega boʻlmagan.
BBC: Lekin koʻpincha shunday fikrni eshitish mumkinki, Ukrainadagi mavjud kuch va vositalar, hatto hamkorlarning yordami boʻlsa-da, havodagi ustunliksiz ushbu mudofaa chiziqlarini yorib oʻtish va Azov dengiziga chiqish imkonsiz boʻlgan.
V.Nazarov: Bu biz qayta-qayta muhokama qilayotgan «NATO printsiplari va standartlari» mavzusiga olib keladi. Hamkorlar yordam berdi, ular bilan ma'lum maslahatlashuvlar oʻtkazildi, shu jumladan, bizning harbiy boshqaruv organlarimiz ham bunda ishtirok etdi, ular hamkorlar yordami bilan turli operativ tayyorgarlik tadbirlarida qatnashdi. Va u erda tegishli hisob-kitoblar amalga oshirildi.
Ushbu hisob-kitoblar bunday vazifani bajarish mumkinligini koʻrsatgan. Chunki, masalan, sharqiy frontda hujum yoʻnalishi bilan solishtirganda, men Donbassni tanlagan boʻlardim, chunki sharqda barcha joylar urbanizatsiyalashgan. Bunday sharoitda hujum qilish real boʻlmagan.
BBC: Demak, eng maqbul yoʻnalish tanlangan?
V.Nazarov: Ushbu mintaqaning fizik-geografik sharoitlarini, hududiy xususiyatlarini hisobga olsak, shuningdek, qanotlarimiz yondan bosilmaganini, ya'ni orqamizda oʻz qoʻshinlarimiz turganini, oʻng tomonda esa Dnipro daryosi borligini hisobga olsak, biz operativ jihatdan nisbatan qulay pozitsiyada boʻlganmiz, ya'ni normal vaziyatda harakat qila olamiz.
Dushmanda qanday vaziyatda edi? Uning ortida Azov, chap tomonida esa Dnipro bor va u daryo qirgʻogʻiga qisilgan, u erdagi masofa ayrim uchastkalarda 50-60 kilometrdan 70, ba'zi joylarda esa 100 kilometrgacha etadi.
Aslida, operativ hujumning vazifasi mana shunda. Ya'ni dengiz sohiliga chiqish bir nechta masalani bir vaqtning oʻzida hal qilgan boʻlardi. Bu Xerson va Zaporijjya oblastlarining janubiy hududlarini ozod qilish va blokirovkani olib tashlashni oʻz ichiga olardi. Bu, shuningdek, Ukraina uchun strategik ahamiyatga ega boʻlgan Zaporijjya AESini ozod qilishga ham xizmat qilardi.
Bu shuningdek Odessa, Mikolayiv kabi shaharlarimizga raketa va artilleriya zarbalarini bartaraf etish imkonini berardi. Va, albatta, bu Qrimni bizning oʻt ochish ta'sirimiz doirasiga tushirish imkonini ham berardi.
Bundan tashqari, bu holda Azov dengizi toʻliq nazorat qilinardi va dushman u erda faol harakat qila olmasdi.
Sharqiy frontda bunday afzalliklar boʻlarmidi? Yoʻq, boʻlmasdi. Shu sababli, qabul qilingan qarorlar mavjud harbiy-strategik sharoitdan kelib chiqqan holda aniqlangan. Siyosiy jihatdan esa Ukrainaga muvaffaqiyatli hujum namunasi kerak edi.
BBC: Hozir ayta olasizmi, nega bu reja ish bermadi va nega qarshi hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi?
V.Nazarov: U muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki dushmanga uzoq muddat tayyorgarlik koʻrish imkoniyati berildi va u mudofaa chiziqlarini maksimal darajada mustahkamlashga erishdi. Bu tayyorgarlik kamida olti oy, aniq besh oy davom etgan.
Bu esa ularga mukammal tarzda chuqur eshelonlashgan mudofaa tizimini shakllantirish imkonini berdi. Menimcha, biz uning qay darajada mustahkam jihozlangani va turli toʻsiqlar, jumladan, minalar bilan qay darajada toʻldirilgani haqida toʻliq tasavvurga ega emasdik.
Bunga qoʻshimcha ravishda, dushman tayyorlangan, oʻzaro muvofiqlashtirilgan va yaxshi oʻqitilgan qoʻshinlarni ushbu yoʻnalishga joylashtirish imkoniga ega boʻldi.
Dushmanning havodagi ustunligi ham muhim rol oʻynadi. Bu mutlaq ustunlik emas, lekin ayrim uchastkalarda ularning afzallikka ega ekani sezilarli boʻldi. Shuningdek, ular turli formatlarda dronlardan ommaviy va samarali foydalanishni boshladi.
Uchinchi omil. Biz oʻz qurolli kuchlarimiz qanday vaziyatga tushib qolganini ham koʻrib chiqishimiz kerak. Kontrhujum boshlanishidan oldin aslida asosan safarbar qilingan shaxslardan iborat boʻlinmalar faoliyat olib borayotgandi. Chunki brigadalar soni bir necha marta oshgan. Ular sharqiy frontda dushman hujumini ushlab turish, Xarkiv mintaqasini nazorat qilish va u erda dushmanga hujumni qayta tiklash imkonini bermaslik vazifalarini bajarishga majbur edi.
Qolgan boʻlinmalar esa qarshi hujumga tayyorgarlik koʻrish uchun jalb qilingan, shu jumladan, yangi tashkil etilgan ikki korpus ham shu jarayonga qoʻshilgan.
Biroq, shuni ta'kidlash kerakki, bunday yirik tuzilmalar va birlashmalar, ya'ni qurolli kuchlar tizimi uchun juda muhim boʻlgan bu kabi yirik harbiy qismlar tayyorgarlik koʻrishi uchun ma'lum vaqt talab qilinadi. Agar ularga bu vaqt berilmagan boʻlsa-chi? Agar oʻq-dorilar va qurollar etishmagan boʻlsa-chi?
Agar ular barcha tayyorgarlik bosqichlaridan toʻliq oʻtolmagan boʻlsa... alal-oqibat bu qarshi hujumda jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin edi. Aynan shunday boʻlib chiqdi ham.
Qarshi hujum muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Zelenskiy va Zalujniyning munosabatlari maksimal darajada sovuqlashgan
BBC: Bunday vaziyatda biz birinchi savolga qaytamiz. Nega unda bu qarshi hujumni keyinroqqa qoldirib va barcha tarkibiy qismlar tayyor boʻlishi kutilmagan?
V.Nazarov: Qarang. Masalan, men biz bu hujumni boshlashda shundoq ham kechikdik, deb hisoblayman. Mening shaxsiy fikrim — biz kechikdik. Bu hujum borasida axborot maydonida ortiqcha muhokamalar avj olishi ham vaziyatga salbiy ta'sir koʻrsatdi.
BBC: Uni yoz boshida emas, bahorda boshlash kerakmidi?
V.Nazarov: Balki, hatto 2022 yilning oʻzida.
BBC: Yana shunday fikr borki, Xarkiv operatsiyasidan keyin Ukraina armiyasida hujum harakatlarini davom ettirish uchun kuch qolmagan.
V.Nazarov: Bu deyarli shunday.
BBC: Ammo siz imkoniyat topish mumkin edi deb hisoblaysiz?
V.Nazarov: Lekin bu boshqa qaror boʻlardi, boshqa darajadagi va boshqa usuldagi vazifa bajarish boʻlardi. Agar men nazarda tutgan usul haqida gapiradigan boʻlsak, u holda, ehtimol, Xarkiv hujum operatsiyasi umuman boʻlmasdi. Uning oʻrniga ikki hujum operatsiyasi amalga oshirilardi — biri Dniproning oʻng qirgʻogʻidan, ikkinchisi esa soʻl qirgʻogʻidan.
BBC: Siz bu gʻoyani Zalujniyga taklif qilganmisiz?
V.Nazarov: Bu mening majburiyatlarim doirasiga kirmagan. Lekin bilamanki, bunday variantlar koʻrib chiqilgan.
Rossiyaning katta bosqini
BBC: 2023 yilda Ukraina qarshi hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan keyin siyosiy va harbiy rahbariyat oʻrtasida ziddiyatlar kuchaydimi? Siz kuzatganingizdek, aybdorlarni izlash boshlandimi?
V.Nazarov: Bu axborot maydonida ochiq-oydin koʻrindi — qoʻmondonlikni ayblash, Bosh shtabni tanqid qilish, turli maqolalar chop etilishi, turli darajadagi mansabdor shaxslar, jumladan, xalq deputatlari va boshqa rasmiy shaxslar oʻz noroziligini bildirishdi va hokazo.
Siz 2023 yil oktyabrida chiqqan Zalujniyning maqolasini eslaysizmi? U, ehtimol, ma'lum bir triggerga aylandi. Lekin bu Valeriy Fyodorovich nuqtayi nazaridan urush muammolarini etkazishga boʻlgan urinish edi.
BBC: Ushbu maqolasida Zalujniy urush bundan keyingi jarayonlarda toʻxtab qolishi mumkinligi haqida ishora qildi. Lekin ayni shu davrda Rossiya armiyasi Avdiyivka yaqinida katta hujumiga kirishdi va u bir yildan oshiq vaqtdan beri toʻxtovsiz davom etmoqda. Demak, Zalujniy xato qilgan, urush boshi bekr koʻchaga kirib qolgani yoʻqmi?
V.Nazarov: U xato qilmagan. U bu fikrni Ukraina qurolli kuchlari haqida aytgan edi: ya'ni, agar biz ushbu usullar bilan harbiy harakatlarni davom ettirsak, bundan natija boʻlmaydi, degandi.
U aynan urush olib borishning muqobil usullaridan foydalanish kerakligiga urgʻu bergan. U uzoq masofadan oʻt ochish operatsiyalari amalga oshirilishi kerakligini, kiberhimoyaning roli oshib borayotgani, turli tipdagi dronlar ahamiyati oshganini ta'kidlagan.
Bunda faqat havo dronlari emas, balki umumiy robotlashtirilgan texnika ham nazarda tutilgan. U minalar va portlovchi toʻsiqlarni qandaydir yoʻl bilan engib oʻtish kerakligi haqida gapirgan. U radioelektron kurash vositalaridan samarali foydalanish kerakligini ta'kidlagan.
Shuningdek, dushmanni uzoq masofadan yoʻq qilish vositalarini ishlatish, uning logistika, ta'minot va energetika tizimlarini yoʻq qilish imkoniyatiga ega boʻlish masalalari ham koʻtarilgan.
U ana shu beshta asosiy strategiya haqida gapirgan.
Aslida, Rossiya sharqiy frontdagi hujumni boshlaganidan beri asta-sekin jang olib borish strategiyasi va taktikasiga oʻtdi. Ular keng koʻlamli shturmlar, hujum operatsiyalari, mexanizatsiyalashgan katta kolonnalarni ishlatishdan voz kechdi.
Ob'ektiv sabab – ular katta yoʻqotishlarga uchradi. Lekin ular oʻt ochish imkoniyatlarini sezilarli darajada oshirdi. Ular yangi oʻt ochish vositalarini jalb qildi – bu nafaqat raketalar, balki boshqariladigan aviatsiya bombalarini ham ommaviy tarzda ishlata boshladi.
Ular front chizigʻining oldingi qismida kuchli radioelektron kurash vositalari bilan ta'minlangan mudofaa tizimini yaratdi va bu vositalar hozirgacha samaradorligini saqlab qolmoqda.
Shuningdek, ular turli dronlardan ommaviy foydalanishga oʻtdi.
Rossiyalik harbiylar Donesk oblastidagi Velika Novosilka egallanganini nishonlamoqda, 2025 yil yanvar. Soʻnggi yil davomida ular Avdiyivka, Selidove, Vuhledar va Kuraxovo kabi shaharlarni egallashdi
BBC: Bu shunday tuyulyaptiki, goʻyoki Rossiya qoʻmondonligi oʻzgargandek?
V.Nazarov: Mening baholashimcha, Rossiya qoʻmondonligi 2022 yildagi muvaffaqiyatsizliklaridan xulosa chiqardi. Ular 2023 yil davomida bu yoʻnalishda tayyorgarlik koʻrishdi va bizning hujumimizni toʻxtatib qolishga muvaffaq boʻlishdi. 2023 yil oxiridan boshlab va butun 2024 yil davomida ular ushbu strategiyani amalga oshirdi.
BBC: Bunday uzoq davom etgan keng koʻlamli hujum tarixda qaysidir ma'noda noyob holat emasmi? Mening eslashimcha, [Ukraina Mudofaa vazirligi Harbiy razvedka boshqarmasi rahbari Kirill] Budanov va, agar xato qilmagan boʻlsam, Milliy gvardiya qoʻmondoni Pivnenko 2024 yil yozida bu hujum yaqin orada tugashi mumkinligini aytgandi.
Chunki bunday yoʻqotishlar bilan bunchalik uzoq hujum davom ettirib boʻlmaydi, ularning hujumi kuchsizlanishi kerak edi. Lekin 2025 yil ham kirdi, ammo hujum hali ham davom etmoqda. Bu qanaqasiga mumkin? Bu tarixda noyob holatmi va Rossiya bunday harakatni qanday amalga oshirmoqda?
V.Nazarov: Rossiya buni oʻzining ancha katta resurslari, birinchi navbatda inson resurslari hisobiga amalga oshirmoqda.
U buni oʻz iqtisodiyotini juda katta darajada harbiy relsga oʻtkazgani orqali uddalamoqda. Bu bizning muhitda koʻpchilik ishlatishdan qoʻrqadigan ibora boʻlishi mumkin, lekin bu ularga oʻt ochish kuchini oshirish imkonini berdi.
Bundan tashqari, psixologik omil ham mavjud – ular oʻz askarlari haqida qaygʻurmaydi, oʻz odamlari uchun xavotirlanishmaydi.
Chunki ular uchun bu siyosiy bahslar yoki birovni ayblash uchun mavzu emas. Bu ularga ana shu mayda «irmoqlar» orqali hujumni toʻxtovsiz davom ettirish imkonini beradi. Bunday strategiya uchun katta resurslar kerak emas, ularga Birinchi yoki Ikkinchi jahon urushidagi kabi millionlab askarlar kerak emas. Ular aniq yoʻnalishlarni tanlab olgan va bu yoʻnalishlarda uzluksiz oqib kelayotgan kuchlar orqali «suv toshni emirgani» kabi oʻz maqsadlariga erishmoqda.
BBC: Ular bunday usul bilan yana qancha vaqt urush olib borishi va hujum qilishini davom ettirishi mumkin?
V.Nazarov: Ular hamon shimoliy koreyaliklarni jalb qilayotganini, odamlarni armiyaga ommaviy jalb qilish uchun targʻibot olib borayotganini va pul evaziga yollab olayotganini hisobga olsak, ular bundan uzoq muddat foydalanishi mumkin. Bu hujumning kulminatsiyasi bizda qachon va qancha miqdorda oʻt ochish vositalari paydo boʻlishiga bogʻliq boʻladi.
Odamlar emas. Chunki tayyorgarlik koʻrmagan piyoda askarlar – bu faqat vaqt masalasi. Va ularni yoʻqotishning nima keragi bor? Lekin, aftidan, biz bu masaladan qochib qutula olmaymiz, baribir bunga borishga toʻgʻri keladi va, ehtimol, hatto armiyaga chaqiriq yoshi chegarasini pasaytirish ham kerak boʻladi.
Men bizda chaqiriq yoshi 18 yoshdan boshlanishi kerak, degan fikrni qoʻllab-quvvatlamayman, bizning hamkorlarimiz bu borada tanqid qilishadi. Lekin kamida 21 yoshdan chaqirish bizning real holatimiz boʻlib qoladi, ehtimol.
Bu faqat jang olib borish doirasida emas, balki kelajakdagi ehtiyot kuchlarni tayyorlash nuqtayi nazaridan ham zarur boʻladi.
Sirskiy haqida
BBC: Oleksandr Sirskiy bosh qoʻmondon lavozimida oʻtkazgan bu yillik faoliyatiga baho berishingizni soʻrayman. Tushunishimcha, siz ATO shtabida boʻlgan paytingizda u bilan kesishgansiz, u sizga boʻysunishi kerak boʻlgan shaxslardan biri boʻlgan. Umuman, uni ofitser sifatida, qoʻmondon sifatida qanday baholaysiz?
Chunki OAVda va harbiy mutaxassislar orasida uning shaxsiyati borasida juda ziddiyatli fikrlar mavjud. Ba'zilar uni sovetcha tafakkurga ega inson deb ataydi. Sizda Sirskiy haqida qanday shaxsiy taassurot bor?
U rahbarlik qilgan bir yil ichida qurolli kuchlarda qandaydir oʻzgarishlar roʻy berdimi? Armiya yaxshi tomonga oʻzgardimi, yomon tomonga ketdimi yoki aslida sezilarli oʻzgarishlar boʻlmadimi?
V.Nazarov: Menimcha, Ukraina qurolli kuchalaridagi oʻzgarishlar chuqurligi va miqyosi shaxsan unga bogʻliq emas. Bosh qoʻmondon, frontdagi vaziyat uchun bevosita javobgar boʻlgan shaxs sifatida, bu oʻzgarishlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega emas.
Chunki Sirskiyda, bosh qoʻmondonda, aslida hech qanday resurs yoʻq: uning qoʻlida na pul, na ehtiyot kuchlar, na zaxiralar bor. Kimdir unga bu resurslarni yaratib berishi kerak. Bu inson resurslari, moliyaviy resurslar, iqtisodiy omillar va ijtimoiy elementlar boʻlib, uning ishini bajarishi uchun zarur.
Bosh qoʻmondonlar almashishi bu muammolarga ta'sir qilmaydi. Bu muammolar Valeriy Fyodorovich [Zalujniy] davrida ham bor edi, Oleksandr Stanislavovich [Sirskiy] davrida ham bor. Ikkalasi ham bir xil sharoitda ishlagan. Balki hozir Sirskiy uchun bundan ham qiyinroq boʻlgan boʻlishi mumkin.
Chunki resurslar tugayapti, odamlar charchagan, va buning barchasi armiyadagi umumiy vaziyatga ta'sir qilmoqda. Lekin Ukraina chidab turibdi, bu yil ham oʻzini himoya qilishda davom etdi, jumladan, front chizigʻida ham.
Kimdir frontda «katta fojia» sodir boʻlayotganini aytadi. Ha, albatta, biz chekinyapmiz, bu haqiqat, va men buning sabablarini sizga tushuntirdim. Lekin vaziyat yanada yomon boʻlishi mumkin edi.
Prezident Volodimir Zelenskiy Oleksandr Sirskiyni 2024 yil 8 fevralda Ukraina QK bosh qoʻmondoni etib tayinlagandi. Bu davr ichida Ukraina urush boshidan buyon eng koʻp hududlarini yoʻqotdi
Men bitta oddiy narsani aytmoqchiman.
Hatto agar bugun Oleksandr Stanislavovich oʻrnida NATOdagi eng tajribali, mashhur va yuqori saviyali generallardan biri turgan taqdirda ham, vaziyat yaxshilanmasdi, balki yanada yomonlashgan boʻlar edi.
Chunki yangi general darhol savol qoʻyar edi: mening NATO standartlari va printsiplarim qayerda? Men havo ustunligi boʻlmasdan qanday hujum qilishim mumkin? Uzoq masofadan zarba berish vositalarim qayerda? Dushmanga oʻt ochish bosimi qanday darajada?
Biz bu urushni hamkorlarimiz – NATO nuqtayi nazaridan urush olib borish uchun zarur boʻlgan imkoniyatlarga ega boʻlmagan holda davom ettiryapmiz.
Kursk operatsiyasi va Rossiya hududidagi urush haqida
BBC: Endi Sizdan bosh qoʻmondon Sirskiy qoʻl ostida amalga oshirilgan eng mashhur hujum operatsiyasi haqida fikr bildirishingizni soʻrayman. Bu — Kursk operatsiyasi. Bu operatsiyaning zaruriyati va uning natijalari borasida ham juda ziddiyatli fikrlar mavjud. Ushbu hududni qancha muddat saqlab turish kerakligi borasida ham bahslar davom etmoqda.
Siz shaxsan uni qanday baholaysiz? Bu operatsiya oʻzi zarurmidi? U oʻz natijasini beryaptimi? Kursk oblastida hududni saqlab qolish va unga resurslar sarflashni davom ettirishga loyiqmi?
V.Nazarov: Menimcha, bu operatsiya muvaffaqiyatli oʻtkazilgan. Agar uni 2023 yildagi kontrhujum bilan solishtirsak, u harbiy san'atning barcha qoidalariga deyarli muvofiq ravishda amalga oshirilgan.
Hujumda kutilmagandagi ustunlik omillari mavjud boʻlgan. U oxirgi kungacha qattiq maxfiylikda saqlangan. Bu dushman uchun nafaqat taktik, balki operativ oqibatlar nuqtayi nazaridan ham kutilmagan hodisa boʻldi.
Bundan tashqari, bu operatsiya armiyaning imiji jihatdan yutuqlariga, shu bilan birga, siyosiy maqsadlarga ham erishishga yordam berdi. Va, albatta, bu dushman holatiga ham ta'sir koʻrsatdi.
Bu operatsiya dushmanni ushbu yoʻnalishda tutib turish vositasi sifatida zarur edi. Chunki unga Chernihiv va Sumi yoʻnalishlarida harbiy harakatlarni biz tomonga koʻchirishga hech qanday toʻsiq yoʻq edi.
U buni amalga oshirgan boʻlardi. Balki darhol emas, biroz kechroq, lekin, baribir, buni qilayotgan boʻlardi. Bu bilan u bizning front chizigʻimizni yanada uzaytirish va operativ harakat qilish imkoniyatlarimizni zaiflashtirishni maqsad qilgan boʻlardi.
Qizigʻi shundaki, bu operatsiya noyob emas... Bu hujum gʻoyasi qayerdan paydo boʻlgan, bilasizmi?
Zalujniy bosh qoʻmondon boʻlgan paytda, 2022 yil dekabr oyida, men ishtirok etgan Milliy xavfsizlik va mudofaa kengashi apparatidagi yigʻilishlardan birida biz shunday takliflar tayyorlagan edik va men ularda shaxsan ishtirok etganman.
BBC: Unda nega bu operatsiya amalga oshirilmadi?
V.Nazarov: Bu, ehtimol, siyosiy masala.
Men aniq bilamanki, Valeriy Fyodorovich Milliy xavfsizlik va mudofaa kengashi yigʻilishlaridan birida aynan shu operatsiyalar haqida gapirgan edi.
Bugungi kunda bu operatsiyalar amalga oshirilayotganini hisobga olsak, bu sir emas, shuning uchun bu haqda gapirish mumkin.
BBC: U oʻz ma'ruzasida nimalarni bayon qilgan edi?
V.Nazarov: Birinchidan, biz front chizigʻini Donbassda maksimal barqarorlashtirishga harakat qilyapmiz, u erda faol hujum operatsiyalari olib bormayapmiz, faqat ayrim taktik holatlarni yaxshilash uchun mahalliy ahamiyatga ega janglar oʻtkazilyapti.
Ikkinchidan, biz havo hujumi va dronlardan foydalanish orqali Qrimni izolyatsiya qilish va Rossiya Qrimda oʻz floti, aviatsiyasi va zarba berish vositalarini joylashtirish imkoniyatini cheklash operatsiyasini davom ettiryapmiz.
Uchinchidan, biz Rossiya hududidagi iqtisodiy va energetik imkoniyatlarini zaiflashtirish maqsadida havo hujum operatsiyasi yoki dronlar orqali hujum amalga oshiryapmiz. Bu hujumlar dushman hududi ichkarisiga, jumladan, operativ va strategik chuqurlikka yoʻnaltirilgan.
Shuningdek, energetika ob'ektlariga zarba berish ham nazarda tutilgan, chunki bu logistika tizimiga bevosita ta'sir koʻrsatadi.
Beshinchidan, harbiy harakatlarni dushman hududiga koʻchirish.
Oʻshanda biz muhokama qilgan variantlardan biri Belgorod oblasti haqida edi. Aynan shunday harakatlar rejalashtirilgan edi, bu bilan dushman uchun jiddiy tahdid yaratish maqsad qilingan. Men esa bundan ham qat'iyroq maqsadlarni taklif qilgan edim.
BBC: Masalan, Belgorodni bosib olishmi?
V.Nazarov: Uning atrofini oʻrab olish yoki qamal qilish. Nima uchun? Dushmanning Xarkivga raketali va artilleriya zarbalarini berish imkoniyatini yoʻqotish hamda Donbassdagi jangovor guruhlar uchun moddiy ta'minotning shimol-sharqiy flangiga tahdid yaratish maqsadida.
Gap Rossiya Federatsiyasi hududida hujum oʻtkazish haqida ketgan. Umumiy yoʻnalish boʻyicha, taxminan Kursk va Belgorod oblastlari chegarasidagi nuqtada, Belgorod tomon hujum amalga oshirish koʻzlangan edi.
Buning uchun faqat siyosiy qaror qabul qilinishi kerak edi.
Siyosiy qaror qabul qilingach, aniq harakat yoʻnalishlari, vaqt va joy nuqtayi nazaridan aniq rejalar belgilab olinadi. Bu takliflar yangragan edi.
Ammo ular amalga oshirilmagani, undan keyin esa Zalujniy lavozimdan chetlatilgani menga bu rejalar hech kimni qiziqtirmagani haqida tasavvur uygʻotdi. Shundan keyin esa biz 2024 yil davomida kuzatgan voqealar sodir boʻldi. Men oʻzim uchun shuni angladimki, oʻshanda taklif qilingan beshta asosiy omilning barchasi amalga oshirilmoqda.
Manba: Kun.uz “Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring
Ctrl
Enter
Xato topdIngizmi
Iborani ajratib Ctrl+Enter tugmasini bosingMavzuga oid yangiliklar
