Стокголмда Қурбон ҳайити байрами куни Қуръони каримнинг ёқилиши муносабати билан Туркиянинг бир қатор расмийлари, жумладан, президент Эрдоған Швециянинг НАТОга қўшилиши “туянинг думи ерга текканда” юз бериши мумкинлиги ҳақида баёнот берганди. 10 июль куни НАТО саммитига жўнаб кетишидан олдин Эрдоған Швециянинг аъзо бўлиши ўтган ёзда Мадридда ўтган альянс саммитида эришилган келишувнинг амалга оширилишига боғлиқлигини айтиб, Анқарадан ҳеч қандай муроса кутмасликни таъкидлаган. Бундан ташқари Эрдоған очиқ ва ойдин шаклда Швециянинг НАТОга аъзо бўлиш ҳақидаги аризасини кўриб чиқишни маъқуллаш учун Туркиянинг Европа Иттифоқига қабул қилинишидан кейин амалга оширилишини айтганди.
Бироқ... Кўпчилик учун кутилмаганда Туркия президенти Швециянинг НАТОга аъзо бўлиш ташаббусини қўллаб-қувватлашга розилигини билдирди. Эрдоған бундай қарорга Швеция бош вазири Ульф Кристерссон ва Европа кенгаши раҳбари Шарль Мишель билан музокаралар ўтказгандан кейин келган. Демак, бунинг ўзига яраша сабаблари бор.
Шулардан бири, Швеция Туркиянинг Европа Иттифоқига қўшилиши ва виза режимини либераллаштириш жараёнини қўллаб-қувватлашга ваъда берган, Туркия террорчи деб ҳисоблаган ташкилотларга энди бошпана бермаслигини ва уларни қўлламаслигини маълум қилган. Бу – масаланинг кўзга кўриниб турган сабаби. Парда ортидаги ҳолатларни ҳам инобатга олсак, Эрдоған ўзи кўзлаган муддаога эришган кўринади.
Буларнинг энг асосийси турли важлар билан Туркияга нисбатан қўлланган санкциялар. Маълумки, бугунги кунда мазкур давлатнинг иқтисодий аҳволи ҳавас қилгулик эмас, кундан кунга турк лираси АҚШ долларига нисбатан қадрсизланиб боряпти. Демак, Швецияга йўл бериш орқали Анқарага нисбатан тортилган иқтисодий ричаглар қўйиб юборилади.
Воқеалар ривожига эътибор беринг.
Икки манба Байден маъмурияти F-16 қирувчи самолётларини сотишни маъқуллаганини ва Канаданинг Туркияга қурол эмбаргосини олиб ташлаш бўйича келишув Анқарани Швециянинг НАТОга киришига яшил чироқ ёқишга кўндирди.
Швеция "Мадрид келишуви" мажбуриятларини бажариш учун бир қатор қадамлар қўйди: Курдистон Ишчилар партияси (PKK) тарафдорини қоралади, терроризмни молиялаштиришга қарши тергов бошлади ва Туркия разведка идоралари билан яқиндан ҳамкорлик қилди, PKK/YPG билан алоқадор шахсларнинг Швециядаги фаолиятини мониторинг қиладиган бўлим тузди.
Бироқ кутилмаганда Швеция расмийлари Эрдоған ва Туркия ҳукуматининг норозилигига қарамай, Қурбон ҳайитининг биринчи куни Стокголмда намойишчиларга Қуръонни ёқишга рухсат берди. Расмий Стокголмга ушбу қабиҳ воқеани қоралаш учун тўрт кун керак бўлди.
Ўтган ҳафта охирида Эрдоған Байден билан телефон суҳбатида қўшимча талаб қўйди: ЕИнинг етакчилари Туркиянинг Европа Иттифоқига қўшилишини қўллаб-қувватловчи баёнотлар беришлари ва бир неча йиллардан бери музлатилган ҳолда турган аъзолик бўйича музокараларни қайта бошлашлари керак.
Музокаралар натижасида Швеция Туркиянинг Европа Иттифоқига кириш жараёнини фаоллаштириш, жумладан, Европа Иттифоқи–Туркия божхона иттифоқини модернизация қилиш ва визани либераллаштириш бўйича саъй-ҳаракатларни фаол қўллаб-қувватлаш мажбуриятини олди.
Эрдоған Европа Иттифоқи президенти Шарл Мишел билан ҳам учрашиб, Туркия ва Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатлар ҳолати ҳақида ҳисобот тайёрлашга ваъда берди.
Ниҳоят, Эрдоған Швециянинг аризасини маъқуллашга қарор қилди.
Сешанба куни Вилнюсда бўлиб ўтган НАТО саммитида Эрдоған Германия Бош вазири Олаф Шольц ёки Франция президенти Эммануэл Макрондан Европа Иттифоқига аъзолик бўйича бирон ваъда олгани аниқ эмас. Шу билан бирга, Шольц саммит доирасидаги икки томонлама учрашувда Эрдоған билан Туркия-Европа Иттифоқи муносабатларини муҳокама қилишини айтди.
Чоршанба куни АҚШ миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси Жейк Салливан журналистларга Вашингтон Конгресс билан маслаҳатлашганидан кейин F-16 қирувчи самолётларини Туркияга топширишда давом этишини билдирди.
F-16 қирувчи самолётларининг Туркияга сотилишига қарши чиққан асосий сиёсатчилардан бири бўлган АҚШ Сенати Ташқи алоқалар қўмитаси раиси Роберт Менендез, АҚШ маъмурияти билан музокаралар олиб бораётганини ва келгуси ҳафта ичида ижобий қарор қабул қилиши мумкинлигини айтди.
Расмийларнинг фикрича, навбатдаги Туркия парламенти Швециянинг НАТОга кириш таклифини ратификация қилгандан кейин Байден Конгресс орқали келишувга эришиши осон бўлади.
АҚШ маъмурияти Туркиянинг F-16 сотиб олишига Конгресс скептикларининг розилигини олиш учун Грецияга F-35 сотишни режалаштирмоқда.
Турк сиёсатчилар бу қарорни қандай қарши олди?
Кичик Эрбакан тузган “Ениден Рефаҳ” (Қайтадан Фаровонлик) партияси раиси ўринбосари Доған Бекин Эрдоғаннинг қарорини очиқчасига танқид қилди.
“Биз Европа Иттифоқини эмас, Ислом иттифоқи D-8ни хоҳлаймиз”, деди у.
Эрдоғаннинг яна бир иттифоқчиси Давлат Бахчали томонидан озгина танқид ва айни пайтда қўллаб-қувватловчи бир қанча ёрқин баёнотлар берилди.
“Бугун содир бўлаётган барча воқеалар Биринчи жаҳон урушининг бир кўринишидир. Бу уруш ҳали тугамаган. Туркия Республикаси Усмонлилар империясининг давоми ва вориси ҳисобланади.
Туркия бошқалар юклаган мажбуриятни орқалаб юрадиган қабилавий давлат эмас. Террорчи ташкилотларни қўллаб-қувватлаб турган Швециянинг хавфсизлик идораларига қандай ишонамиз? АҚШ буни хоҳлагани учун, АҚШ F-16ларини кўз-кўз қилиб, бизга ишора бераётгани учунгина, биз уялмай рози бўлаверамизми?
Швеция PKKнинг Европадаги уяси ҳисобланади. Қандил (Туркия биқинидаги террорчилар макони) қандай бўлса, Стокголм ҳам шундайдир.
Дунё НАТО ва АҚШдан иборат эмас. Шундай бўлса-да, Туркиянинг стратегик танлов ва қарорларини қўллаб-қувватлаймиз, деб қатъий билдираман” деди.
Эрдоғаннинг асосий мухолифи ЖҲПнинг НАТО саммитидаги музокаралар билан боғлиқ танқидига келсак, бу гаплар мунофиқона. Чунки Камол Қиличдорўғли бошчилигидаги мухолифат ҳокимиятга келган тақдирда Швециянинг киришини ҳеч қандай шартларсиз, ҳатто Вилнюсдаги саммитгача ҳам сўзсиз ратификация қилган бўларди.
Қуръонни ёқиш, Суриядаги PKK террористларини қўллаб-қувватлаш (айтганча, Камол Қиличдарўғлининг партияси уларни барибир террорчи деб ҳисобламайди ва улар билан ҳамкорлик қилишга ҳам тайёр) Швециянинг ички иши, "сўз эркинлиги"нинг шведча талқини деб қабул қилиб кетаверарди.
Хулоса қилиб айтганда, Эрдоған бошқалар учун кутилмаганда ён бериши билан барибир ўз мамлакати манфаатини кўзлаганига шубҳа йўқ. Швеция, Қўшма Штатлар ва умуман НАТО, агар келишувлар тўлиқ бажарилмаса, Туркия Парламенти Швециянинг қўшилиши ҳақидаги қарорни ратификация муддатини узайтириши мумкинлигини аниқ кўрсатди. Ва бу муҳим нуқта. Барибир, калит дастаги ҳамон Туркиянинг қўлида, акс ҳолда бугунги вазиятни ютуқ ёки йўқотиш эмас, балки бошқарувни қўлдан чиқариш деб баҳолаш ҳам мумкин.
Дарвоқе, Москва Анқарадан Украинага Азов жангчиларининг бериб юборилишига изоҳ сўраяпти. Энди Эрдоған фақат Россияга эмас, балки бошқа мусулмон давлатларга ҳам “террорчиларни қўллайдиган Швецияга ён бериш” борасида тушунтириш беришга мажбур бўлади.
Абдулазиз Муборак,
Azon.uz’нинг Туркиядаги мухбири
