Rossiyaning ittifoqchisi boʻlgan Armaniston nega AQShning strategik hamkoriga aylanmoqda?

2025 yilning 14 yanvarida Armaniston AQSh bilan strategik hamkorlik haqidagi xartiyani imzoladi. Shuningdek, bundan biroz oldin Evropa Ittifoqiga qoʻshilish jarayonini boshlash haqida qonun loyihasini ma'qulladi. Erevandagilar keyingi masala boʻyicha referendum oʻtkazilishini ta'kidlashmoqda.

Shu bilan birga, KXShTdagi a'zolik toʻxtatib turilganiga qaramay, mamlakat Moskva uchun muhim savdo hamkori boʻlib qolmoqda va Evrosiyo iqtisodiy ittifoqi (EOII)dan chiqishni rejalashtirmayapti. Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan Vladimir Putin bilan muntazam ravishda uchrashuvlar oʻtkazadi va telefon orqali bogʻlanib turadi. 2025 yil 21 yanvar kuni tashqi ishlar vaziri Ararat Mirzoyan Moskvaga tashrif buyurdi.

Nega Gʻarbga yoʻnalgan Armanistonga Rossiya baribir kerak? «Meduza» shu savollarga javob izladi.

Armaniston yaqindagina Rossiyaning ittifoqchisi edi. Vaziyat nega oʻzgardi?

Rossiya ta'sir doirasiga kiruvchi davlatlar (ayniqsa, KXShT va EOII a'zolari) orasida Armaniston 2022 yilda Rossiya Ukrainaga bostirib kirganda eng noqulay vaziyatda edi. Armaniston armiyasi KXShT tufayli Moskva bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, Rossiyadan imtiyozli narxlarda qurol-yarogʻ olib turardi. Shuningdek, Armaniston eksportining 48 foizi EOII, birinchi navbatda Rossiya va Belarus hissasiga toʻgʻri kelardi. Boz ustiga, Armaniston Rossiya gaziga kuchli bogʻlanib qolgan va mamlakatning elektr tarmoqlari, temiryoʻllar hamda AES kabi muhim infratuzilmasi rossiyaliklar qoʻlida yoki ular tomonidan boshqarilardi.

Shuningdek, Rossiya oʻsha paytda Ozarboyjon bilan boʻlgan kelishuv kafolatchisi edi. Ushbu kelishuv tufayli Qorabogʻdagi armanlar Rossiya tinchlikparvar kuchlari himoyasida yashashda davom etardi. Ukrainadagi bombardimonlar va bosib olingan hududlardagi voqealar fonida rossiyalik harbiylar mavjudligidan xursand boʻlish gʻalati tuyulardi. Ammo bu haqiqat edi — hatto «Dojd» telekanaliga berilgan intervyularda Qorabogʻda yashab turgan armanlar «Rossiya magʻlub boʻlsa, biz oʻz uylarimizdan ayrilamiz», deb aytishgan.

Moskva tomonidan ilgari surilgan Armaniston va Ozarboyjon oʻrtasidagi tinchlik shartnomasi loyihasi avvaliga Erevan uchun ancha afzal koʻringandi. Rossiya mantigʻiga koʻra, tinchlikparvar kuchlar Qorabogʻda imkon qadar uzoq vaqt — Dnestrboʻyidagi kabi oʻnlab yillar mobaynida qolsa, shunchalik yaxshi edi. Buni asoslash uchun kelishuvda hech boʻlmaganda biror noaniq masala, masalan, Qorabogʻning hal qilinmagan maqomi saqlanib qolishi lozim edi.

Biroq Moskva Ukraina urushi sharoitida Ozarboyjonga ta'sir darajasini juda past baholadi. Natijada, 2023 yil kuzida Rossiya tinchlikparvar kuchlari mavjudligiga qaramay, Ozarboyjon Qorabogʻ ustidan toʻliq nazoratni tikladi. Bu esa Armaniston jamiyatida Rossiyaning pozitsiyasini butunlay yoʻqqa chiqardi.

Albatta, Rossiya Armaniston-Ozarboyjon munosabatlarini tartibga solishda oʻz ta'sirini saqlab qolishga urinayotgani shubhasiz. Bu haqda, masalan, 21 yanvar kuni Rossiya tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov Armaniston tashqi ishlar vaziri bilan muzokaralardan keyingi matbuot anjumanida ta'kidladi.

Ammo haqiqat shundaki, tinchlik shartnomasi imzolanishida soʻnggi qaror faqat bir davlatga — Ozarboyjonga bogʻliq. Hozirda taraflar oʻrtasida rasmiy diplomatik tan olish va tinchlik shartnomasi yoʻq. Ammo aynan Ozarboyjon Armaniston oldiga shartlarni qoʻymoqda va Erevan hozircha ularning faqat bir qismini qabul qilmoqda.

Rossiya uchun Bokuni oʻz pozitsiyasini yumshatishga majburlash esa, ayniqsa AZAL aviakompaniyasi samolyoti bilan bogʻliq fojiadan soʻng imkonsiz boʻlib turibdi.

Armaniston Rossiyadan nechogʻlik uzoqlashgan?

Aslida, Armaniston Rossiyaning Janubiy Kavkazdagi asosiy ittifoqchiligidan AQShning strategik hamkori va Evropa Ittifoqiga qoʻshilishni istovchi davlatga aylanish yoʻli unchalik uzoq emas.

Birinchidan, Armaniston har doim Gʻarb bilan aloqalar oʻrnatishga harakat qilib kelgan. Masalan, armiya va Kanzas shtati Milliy gvardiyasi oʻrtasidagi hamkorlik 20 yildan ortiq vaqtdan beri davom etmoqda. Shu vaqt davomida mamlakatda «Zar» oʻquv markazi tashkil etildi, uning tadbirlari Rossiya davlat ommaviy axborot vositalarida keskin muhokama qilinadi.

Armaniston Suriyaga Rossiya bilan birga oʻz kontingentini yuborgan yagona davlat boʻlganiga qaramay, Afgʻoniston, Iroq, Kosovo va Malida NATO bilan ham hamkorlik qilgan. NATO bilan bunday oʻzaro aloqalar AQSh bilan imzolangan xartiyada Armanistonning muvaffaqiyati sifatida qayd etilgan.

Robert Kocharyan va Serj Sargsyan rahbarligidagi «Qorabogʻ klani» Moskva gʻazabiga duchor boʻlish va Qorabogʻ boʻyicha qoʻllovni yoʻqotishdan qoʻrqib, Gʻarb bilan yaqinlashishda ehtiyotkorlik qilgan. Kavkaz boʻyicha mutaxassis Olesya Vartanyanning soʻzlariga koʻra, gʻarb tomon dinamik yaqinlashuv Kreml tomonidan jazoga duchor boʻlmasligi – bugungi arman rahbariyati uchun yangi imkoniyatlarni koʻrsatmoqda.

Ikkinchidan, siyosatchilarning hassos reaktsiyalari hisobga olinmay, faqat faktlarga nazar tashlansa, Armaniston Rossiyadan unchalik uzoqlashmagani ma'lum boʻladi. Mamlakatda Rossiya harbiy bazasi hamon faol va mamlakat rasmiylari uning qolishini qoʻllab-quvvatlamoqda. Shuningdek, Armanistonda «Mir» kartalari orqali pul echish mumkin, garchi ayrim banklar Amerika sanktsiyalari tahdidi tufayli ushbu tizimdan voz kechgan boʻlsa ham.

Rossiya bilan quruqlik orqali chegara yoʻqligi va dengizga chiqish yopiqligi hisobga olinsa, Armaniston sanktsiyalarni chetlab oʻtishda Qozogʻiston yoki Turkiya kabi logistik afzalliklarga ega emas. Ammo armanlar Rossiyaning qimmatbaho toshlari va metallari savdosida oʻz oʻrnini topdi. EOII orqali bojsiz savdo imkoniyatlari tufayli ushbu tovarlar yo qayta ishlanib yoki shundayligicha asosan BAAga eksport qilinmoqda. Shu sababli, KXShT bilan de-fakto aloqalar susaygan boʻlsa-da, Armaniston hukumati EOIIda faqat plyuslarni koʻrmoqda.

Armaniston KXShTdan chiqdimi yoʻqmi?

Nikol Pashinyan oʻz mamlakatini endi KXShT a'zosi sifatida koʻrmayotgani va tashkilotdagi faoliyatini avvalgi darajada qayta tiklamasligini aytgan. Shunga qaramay, Armaniston KXShTdan rasman chiqish haqida e'lon qilganicha yoʻq — bu, ehtimol, Moskva bilan munosabatlarni yanada yomonlashtirmaslik maqsadida qilingan. Bundan koʻra, mamlakat rahbariyati KXShTdagi ishtirokini «muzlatdi» va uning tadbirlariga e'tiborga bermayapti: masalan, KXShT doirasida oʻtkazilayotgan mashgʻulotlar yoki muzokaralarga Armaniston oʻz vakillarini yubormayapti.

Bunday yondashuv sabablari — tashkilotning samarasizligida. Bu bir qator chaqiruvlar bilan tasdiqlandi. KXShTning asosiy printsipi NATOnikiga oʻxshash: agar ittifoqdosh davlatlardan biri tashqi agressiyaga duch kelsa, uni himoya qilish kerak. Qorabogʻ masalasida bu printsip qoʻllanmagan, chunki bu holatda Armaniston oʻzi xalqaro hamjamiyat tomonidan Ozarboyjon hududi deb tan olingan erlarni bosib olgan edi.

2021 va 2022 yillarda Ozarboyjon qoʻshinlari qator ziddiyatlarda Syunik viloyatidagi Armaniston hududlarini egallaganda, KXShT bu holatlarga javob qaytarishdan bosh tortgan va ularni «chegara hodisalari» deb atagan.

Armanistonning KXShTdan chiqishi masalasiga javob berish uchun vaziyatni yaxshilab oʻrganish kerak. Olesi Vartanyanning maqolasidagi qiziqarli bir tafsilot buni tushuntirishga yordam beradi: 2022 yil fevral oyida arman rasmiylari Gʻarbdagi hamkorlariga Rossiya bilan aloqalarni tezroq uzish istagini bildirgan. Biroq Gʻarbda ularga bu masalada shoshmaslikni maslahat berishgan. Chunki Rossiya kichik Armanistonni jazolashga qaror qilsa, uning zaif iqtisodiyotini qayta tiklash uchun Evropaning yoki AQShning etarlicha resurslari yoʻq.

Faqat Rossiya emas, balki Armanistonning janubiy qoʻshnisi Eron ham mintaqada tashqi kuchlar ta'siri kuchayishiga qarshi. Armaniston va Eron oʻrtasidagi savdo aylanmasi katta boʻlmasa-da, Eron Rossiyadan tashqari Armanistonga neft va gaz etkazib berishga qodir yagona davlatdir. Buning uchun transport infratuzilmasini sezilarli darajada yaxshilash talab etiladi, shuningdek, Ozarboyjon Zangezur yoʻlagini egallab olishining oldini olish muhim ahamiyatga ega.

Ozarboyjon prezidenti Ilhom Aliyev Zangezur yoʻlagini ochish gʻoyasini qayta-qayta ta'kidlamoqda. U Armanistonning bosimga nisbatan uchraydigan har qanday qarshiligini tanqid qilib, yaqinda shunday dedi: «Zangezur yoʻlagini ochish kerak va ochiladi. Ular buni qanchalik tez tushunsa, shuncha yaxshiroq. Biz bu vaziyatda uzoq qololmaymiz. Nega biz Naxichivonga, Ozarboyjonning ajralmas qismiga boshqa yoʻllar orqali borishimiz kerak?»

Armaniston Rossiyadan uzilib, toʻliq Gʻarb tomon burila oladimi?

Telekoʻrsatuvlarda aytilganidan qat'i nazar, Armaniston Rossiyadan butunlay uzilishi va faqat Gʻarb tomon yoʻnalishiga oʻtishi amalda imkonsiz. Hatto agar Ozarboyjon bilan mojaro tugasa va Erevan Ozarboyjon gazini sotib olishni boshlasa ham, bu uni yanada oʻz mintaqasiga bogʻlab qoʻyadi. Evropaning energiya manbalariga chiqish uchun Turkiya orqali aloqa paydo boʻlishi mumkin, ammo Anqara oʻz manfaatlarini himoya qilish uchun bu oqimni vaqtincha toʻxtatib qoʻyishga qodir. Shuning uchun Rossiya Armaniston uchun muhim hamkorligicha qolaveradi.

Shunga qaramay, Armaniston Rossiya tomonidan bosib olinish xavfidan xoli, chunki umumiy chegara yoʻq. Bu Armanistonga ayrim oʻziga xos imkoniyatlarni beradi. Masalan, 2024 yilda Erevan Rossiya chegarachilarini Zvartnos xalqaro aeroporti va Eron bilan chegaradagi «Agarak» nazorat oʻtkazish punktidan chiqarib yuborishga erishdi.

Gʻarb tomon qadam tashlayotgan Armaniston AQSh bilan Strategik sheriklik xartiyasini imzoladi. Biroq, bu harbiy ittifoq emas, balki iqtisodiy va diplomatik qoʻllab-quvvatlash shakli. Hujjatda Erevanning Amerika texnologiyalari, dasturiy ta'minotga ega boʻlishi, bozor islohotlarini qoʻllab-quvvatlash va atom energiyasi boʻyicha hamkorlik kabi masalalar koʻtarilgan. Bular juda muhim masalalar boʻlsa-da, ammo yangiliklar sarlavhasiga chiqadigan darajada ta'sirli emas.

Masalan, Armanistondagi yagona Metsamor atom elektr stantsiyasi faoliyati 2036 yilgacha uzaytirilishi mumkin, ammo bu Rossiyaning «Rosatom» kompaniyasi modernizatsiyasiga bogʻliq. Shu vaqtgacha Armaniston yangi atom elektr stantsiyasini qurishi kerak boʻladi, va ehtimol, bu AQSh kompaniyalari tomonidan amalga oshiriladi. Bu yoʻnalishda ilk qadamlar qilingan — 2024 yil avgustda Erevan va Vashington yadroviy texnologiyalarini mamlakatga oʻtkazishga imkon beradigan kelishuvni tayyorlagan.

Shu bilan birga, Armaniston Rossiyadan neft va gaz etkazilishi borasida bogʻliqligicha qolaveradi. Na Evropa Ittifoqi, na AQSh bu masalani uzil-kesil hal qila oladi.

Gʻarb Armanistonni urushda himoya qilishga tayyormi?

AQSh va Armaniston oʻrtasidagi Strategik sheriklik xartiyasida siyosiy masalalar unchalik ta'sirli koʻrinmaydi. Amerikaliklar Erevanning Ozarboyjon bilan chegaralarni delimitatsiya qilish va transport aloqalarini tiklash boʻyicha pozitsiyasini qoʻllab-quvvatlagan. Ammo bu, masalan, Ozarboyjon Syunik viloyatini ozarboyjonlik qochqinlarni qaytarish bahonasida bosib olishga harakat qilsa, AQSh toʻgʻridan toʻgʻri harbiy yordam koʻrsatadi, degani emas.

Moskva shu boisdan Armanistonning ishonchini umuman yoʻqotib qoʻymaslikka harakat qilmoqda. Masalan, Sergey Lavrov Moskvada Ararat Mirzoyan bilan uchrashuvda Syunikda Rossiya konsulligini ochish masalasini koʻtargan. Bunday konsulliklar mavjudligi Ozarboyjonni kuch ishlatishdan tiyib turishi mumkin. Shuningdek, Armanistonning Gʻarbdagi asosiy ittifoqchisi — Fransiya ham xuddi shu yoʻldan borishni rejalashtirgan, Eron esa bunday konsullikni 2022 yildayoq ochgan.

Armaniston hukumati Evroittifoqqa a'zo boʻlish boʻyicha qonun loyihasini ma'qullab, mamlakat istalgan vaqtda integratsiyaga tayyor ekanini e'lon qilgan. Biroq, bu, aslida, saylovoldi va'dalardir. 2026 yildagi parlament saylovlari uchun yevrointegratsiya masalasi hukumatning asosiy ijobiy dasturiga aylantirilishi mumkin. Buning uchun referendumni saylov kuniga moslab oʻtkazish ehtimoli ham bor, bu tajriba yaqinda Moldovada sinovdan oʻtdi.

Shu bilan birga, Moldovaning oʻz tajribasi Evroittifoqqa a'zo boʻlishda nomzod maqomiga ega boʻlishning oʻzi etarli emasligini koʻrsatadi. Armaniston esa hozircha bunday maqomga ega emas. Moskvadagilar ham bunga yaxshi tushunishadi. Rossiya bosh vaziri oʻrinbosari Aleksey Overchuk Erevanning Evropa ittifoqiga qoʻshilish harakatini «Titanik»ga chipta sotib olishga oʻxshatdi. Agar bu harakat real deb qaralsa ham, uning amalga oshishi oʻnlab yillar ketadi.

Hozircha Gʻarb tomon yuz burish Armanistonga Evropa va AQShdan moliyaviy koʻmak olishga yordam bermoqda. 2024 yil uchun AQSh tomonidan 65 mln dollar, Evroittifoq tomonidan 270 mln yevro toʻrt yil davomida taqdim qilinadigan grant koʻrinishida ajratilgan. Shuningdek, Evropaning tinchlik jamgʻarmasidan Ukrainaga yordam sifatida tuzilgan fonddan 10 mln yevro olingan.

Kreml Armanistonning Gʻarb tomon burilishidan norozi, ammo buni toʻxtata olmaydi. Rossiya uchun yagona imkoniyat — kelasi yilgi parlament saylovlariga jiddiy aralashib, Pashinyan tarafdorlarining koʻpchilik oʻringa ega boʻlishining oldini olishdir. Bu strategiyaning «sinovdan oʻtkazilgani»ni yaqin vaqtlarda Moldova misolida kuzatish mumkin — bu erda Kreml yevropaparast prezident Mayya Sandu gʻalabasidan soʻng vaziyatni qayta oʻzgartishga harakat qilishi mumkin. “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!