Нелар топдик, нелар йўқотдик?

Ўзбек тилининг чинакам бойлиги ва қудрати росмана ўрганилмаган. Тилимиз дунёнинг энг зангин ва рангин тилларидан биридир. Негаки, у буюк турк тили негизида таркиб топган, араб, форс тилларининг бой хазинасини кенг миқёсда истифода этган, халқаро атамалардан баҳраманд бўлган, дунё тилларидан сўзлар олиб бойиган тилдир.

Ўзбек тили каби сўз ясаш имконияти кенг, шеваларга ва синонимларга ― маънодош сўзларга бой тил ҳам дунёда кам. Лекин афсуски, кейинги етмиш йил ичида “Девону луғотит турк”да улуғланган, “Муҳокамат ул-луғатайн”да тавсифланган тилимиз бойиш ўрнига камбағаллашди.

Тилшуносликда “арабизм”, “форсизм”га қарши, адабиётда “сарой тили”, “кибор тили”га қарши авж олдирилган кураш, йўқсил тили йўқсилча дегандек, охир-оқибат кенг халқ оммасини Навоий ва Фузулийдан, Огаҳий ва Машрабдан узоқлаштирди. Уларни ўқиб тушунмаслик даражасига етиб келдик. Эсимда бор, олтмишинчи йилларда ёзган кўпгина ғазалларим муҳаррирлардан бир сабабу баҳона билан қайтарди: тили мураккаб, қийин, халқ тушунмайди. Матбуот ходимларининг ўзига хос “мантиқи” кўпинча шундай бўлар эди: адабиётчи бўлатуриб менки тушунмасам, оддий ишчи-деҳқон қандай тушунсин?

Аслида тувакда ўсган гул каби ўз идорасидан ташқарини билмаган, халқ турмушидан узоқ бўлиб қолган ўша муҳаррирдан кўра оддий ишчи-деҳқон сўзга бойроқ, зуккороқ, фаҳмлироқ бўлган. Лекин пролетар мафкурасининг дастёрлари ўз ғояларини оғишмай амалга оширдилар. Мана шу ғоя билан мумтоз шоирларимиз қўллаган сўзлар адабий тилимиздан бир-бир чиқиб кетди, тилимиз бир инсон умри давомида батамом “ишчи -деҳқон тили”га айланиб бўлди.

Бу-ку шўро сиёсатининг оқибати эди. Тарихий қадриятларни тиклаш давлат сиёсатига айланган бугунги кунда ҳам ўша фақирона дунёқарашнинг мавжудлигига нима дейсиз? Ҳали-ҳамон тилимизга кирабошлаган ”бекат”, “тайёра”, “туман” каби сўзларни кулги қилиб, “остановка”, “самолёт”, “район” дейишга халқ ўрганган, янги сўз топишнинг нима кераги бор, дегувчилар камми?

Агар бундай дунёқараш ўтган аср бошида яшаган маърифатпарвар жадидлар орасида ҳам ҳукмрон бўлганда, бугун бир газетамизнинг номи “Қишлоқ правдаси”, бир журналимиз “Жаҳон литератураси”, бир жамиятимиз номи “Культура ва просвещение” бўлар эди. Бир вақтлар Чингиз Айтматов қирғиз тилида “ҳақиқат” деган сўзнинг йўқлигини айтиб фарёд қилган эди. Мустай Карим газеталарнинг бирида босилган мақола сарлавҳасини айтиб даврани кулдирган эди: “Советлар Россиясинда крестьянлар положениеси”!!

Кулгили сарлавҳа. Лекин бошқалардан кулмайлик-да, ўз тилимизга эътибор берайлик. Ҳаммамиз ҳам рус сўзларини аралаштирмасдан гапирамизми?

Бир замонлар Фарғонанинг йўлларида бир гуруҳ ёш ёзувчилар шу мавзуда баҳслашиб қолдик. Мен бир ўйин таклиф қилдим: ким гапида рус сўзини ишлатса, бир сўм штраф тўласин. (Ўша вақтда бир сўм ҳам пул эди) Одатда гаров ўйнашни яхши кўрадиган Ўткир Ҳошимовга таклифим ёқиб тушди ва дабдурустдан: ― Давай, ўйнаймиз! ― деб юборди. “Қани, давай учун бир сўм штраф” — дедим мен ҳазиллашиб. Аввал сиз тўлаб қўйинг, деди Ўткир, — штраф эмас, жарима дейиш керак эди. Шундай қилиб Фарғонага етгунимизча бир зиёфатнинг пули йиғилди.

Тайёрада тўқилган шеър:
Парвоз чоғи тайёранинг дилбар келини
Кўк юзини бизга тахти Сулаймон қилди.
Лекин эълон ўқиганда ўзбек тилини
Давлат тили бўлганига пушаймон қилди.

Ўзбек тилининг бугунги даражаси, туркий тиллар ичида тутган мавқеи учун биз кўп жиҳатдан ўтган аср бошида яшаган жадид зиёлилардан миннатдор бўлишимиз керак. Улар ўзбек тилининг сўз ясаш имкониятларидан дадил ва моҳирона фойдаландилар, халқда миллий ғypyp, она тилига ҳурмат туйғусини тарбия қилдилар. Ҳали руслаштириш сиёсати авжига чиқмасдан илгари юзлаб, минглаб русча ва байналмилал сўзларни ўзбекчалаштириб улгурдилар. Биргина тилшунослик билан боғлиқ атамалар қанча! “От”, (“атокли ва турдош от”), “Сифат”, (“сифатдош”), “Сон” (“Саноқ сон”, “тартиб сон”), “Олмош” (“Кишилик олмоши”, “кўрсаткич олмош”), “Равиш” (Равишдош), “Келишик қўшимчалари” (Бош келишик, қаратқич, тушум келишиклари)...

Ўқув қўлланмаларини эсланг: сиёҳдон, ўчирғич, чизғич, бир чизиқ дафтар, катак дафтар, қаламдон, жилт, бўр ва ҳакозо. Ахир юқорида келтирилган сўзларнинг ҳам байналмилал ёки русча номлари бўлган. Тайёр сўзларни қабул қилсалар осон эди, бош оғриғи кам бўларди. Биз бугун гапнинг эгаси ва кесими, дейиш ўрнига предложениенинг подлежашчееси ва сказуемоеси, деб юрган бўлардик. Лекин ўша замон зиёлиларининг ижодий жасорати боис биз бугун шундай бой мулкка эгамиз. Ўша атамалар аллақачон онгимизга жойлашиб, ўзимизники бўлиб кетганки, биз уларни кимдир излаб топганини, яратганини, баҳсу мунозаралар билан қабул килинганини ўйламаймиз ҳам. Ваҳоланки, тилга бир янги сўзнинг кириши енгил жараён эмас.

«Замин»ни Telegram’да ўқинг!