20:46 / 14.06.2020

Коронавирус оқибатлари: ўпка, юрак, буйраклар ва мия шикастланади. Бу узоқ вақтгами ёки бир умрга?

^{Фото: Getty Images}
Мана ярим йилдирки дунё олим ва шифокорлари Covid-19’нинг инсон танасига етказувчи зарарини баҳолашга ҳаракат қилишмоқда, аммо 400 мингдан ортиқ ўлим, миллионлаб беморлар ва минглаб тадқиқот ҳамда ҳисоботларга қарамай, тўлиқ хулосага келинмади.

Британиялик тадқиқотчилар томонидан олинган маълумотлар касалликнинг дастлабки аломатлари 30 ёки ундан ортиқ кун ичида пайдо бўлиши, йўқ бўлиб кетиши ва қайта кузатилиши мумкинлигини кўрсатмоқда, бу ЖССТ мутахассислари томонидан белгиланган расмий икки ҳафталик даврдан сезиларли даражада кўп.

Кимдир учун касаллик вирусга қарши узоқ ва аянчли давом этадиган курашнинг бошланиши бўлиши мумкин ва у янги «посткоронавирус синдроми»га айланиб кетиши эҳтимоли бор.

Нуфузли Science журналида қайд этилишича, коронавируснинг бу тури «инсониятга таниш бирор касаллик қилмаган ишларни қилади».

Расмийлар инфекция тарқалишини тўхтатиш учун чора кетидан чора кўриши, шифокорлар касалликни енгадиган дори ёки вакцинани қидириши (беҳуда) давомида, биз коронавирус ҳақида янгидан янги маълумотларга эга бўлдик ва у ҳақидаги тасаввурлар ўзгариб кетди.

Аввалига бу SARS ёки парранда гриппи каби одатий респиратор касаллик бўлиб кўринганди, аммо кейинчалик ойдинлашича, коронавирус (унинг расмий номи SARS-CoV-2) ўпка, мия, бурун-ҳалқум, кўзлар, юрак, қон томирлари, жигар, буйраклар ва ичакларга, яъни том маънода барча ҳаётий органларга таъсир кўрсатиши мумкинлиги маълум бўлди.

Ҳозиргача ўтказилган тадқиқотлар натижаларига кўра, Covid-19 турли аломатларга эга ва касалликнинг оғир турига чалинганлар учун узоқ муддатли оқибатлар жиддий тус олиши мумкин: ўпка тўқималари битиб қолиши ва буйрак ишдан чиқишидан тортиб юрак мушаклари яллиғланиши, аритмия, жигар шикастланиши, когнитив бузилиш, кайфият кескин ўзгариши билан кечадиган психоз ва бошқалар.

Касалликнинг одамларга таъсирини ҳали узоқ аниқлаштириш керак, аммо ҳозирда ушбу касалликнинг оқибатларини ҳатто унинг енгил турига чалинганлар ҳам бошдан кечиришда давом этмоқда.

Яна бир муҳим савол туғилади: SARS-CoV-2 вируси инсон танасида ҳаракатсиз ҳолатда сақланиши ва бир неча йил давомида ўзини у ёки бу кўринишда намоён қилмаслиги мумкинми?

Бунинг ҳайрон қоларли жойи йўқ, дейди шифокорлар, чунки шундай табиатли вируслар фанга маълум. Масалан, одам сувчечак билан касалланганидан кейин, уни келтириб чиқарган герпес вируси ҳеч қаерга йўқолиб кетмайди, у ўнлаб йиллар давомида жимгина яшириниши мумкин ва қулай вақтда оғриқли темираткига олиб келади.

Гепатит B’ни келтириб чиқарадиган вирус эса кўп йиллар ўтгач жигар саратонини келтириб чиқариши эҳтимоли бор.

Ҳатто соғайиб кетганидан бир неча ой ўтган собиқ беморлар кўзидаги суюқликда топилган Эбола вируси кейинчалик юқтирганларнинг 40 фоизида кўрликка сабаб бўлади.

Шу сабабли, SARS-CoV-2 кўпроқ ўпкани зарарлашини ҳисобга олиб, шифокорлар вируснинг айнан нафас олиш тизимида қайтариб бўлмас ўзгаришларга олиб келишини тахмин қилишди.

Ўпка
Уҳан Технология университети мутахассислари март ойидаёқ Covid-19 келтириб чиқарган пневмонияни бошдан кечирган 70 беморнинг 66 нафарига тегишли компьютер томографияси таҳлилларида ўпка шикастланиши кўрингани ҳақида хабар қилишган.

^{Айрим беморларда ўпка функциялари тўла тикланмаслиги мумкин Фото: Getty Images}
Ушбу шикастланишлар альвеоладаги қон томирлари тиқилиб қолишидан тортиб ўпка тўқималарида чандиқлар юзага келишигача бўлган. Ушбу чандиқлар ёки тўқима қалинлашиши ўпка фибрози деб аталади ва нафас қисилишига олиб келади. Ҳозирда ушбу жараённи тўхтатиш ёки орқага қайтаришнинг имкони йўқ.

«Фиброз вақт ўтиши билан барқарорлашиши ва ўзгармаслиги мумкин, бу ҳақиқат. Баъзи беморларда ўпка функцияси тўлиқ тикланмайди, аммо оқибатлар унчалик катта бўлмайди. Аммо ривожланувчи фиброз ҳоллари ҳам мавжуд ва улар жуда хавфли бўлиб, эртами-кечми ўлимга олиб келади», деб тушунтиради Лестер университети профессори Луиза Уэйн.

Бундан ташқари, Буюк Британияда қатъий карантин жорий қилинишидан олдинроқ Британия шифокор-реаниматологларини тайёрлашга ихтисослаштирилган профессионал тиббий ташкилот – Интенсив терапия тиббиёт факультети (FICM) Covid-19’нинг оғир шаклини бошдан кечираётган беморлар ўпкаси қайта тикланиши учун 15 йилгача вақт керак бўладиган қаттиқ жароҳат олиши мумкинлигини огоҳлантиришганди.

FICM’нинг таъкидлашича, реанимация бўлимига ётқизилган беморларнинг аксариятида ўткир респиратор дистресс-синдроми (ЎРДС) юзага келган – ўпкаларнинг энг оғир яллиғланиши, унда қондаги суюқлик альвеолаларга киради ва натижада махсус аппаратсиз нафас олиш имконсиз бўлиб қолади.

SARS ва MERS билан оғриган беморларда ўпка тўқималарининг шикастланиши тарихини ҳисобга олган ҳолда, Лос-Анжелеснинг Калифорния университети радиологи Мелина Ҳусайний бошчилигидаги тиббий гуруҳ Covid-19 беморларини кузатишни ва уларнинг ўпкаларини «узоқ муддатли ёки доимий зарарни, шу жумладан фиброзни баҳолаш учун» текширишни қатъий тавсия қилмоқда.

Юрак ва қон томирлари
Шифокорлар Covid-19 беморларининг турли органларига етадиган зарарни баҳолашга ҳаракат қилиш пайтида жуда кутилган муаммога дуч келишмоқда: ўпка, юрак, буйрак ёки қон касалликларидан азият чекадиган одамлар, одатда, коронавируснинг биринчи қурбони бўлишди ва касаллик уларда кўпинча жиддий тарзда давом этди. Шунинг учун вирус нимага олиб келганини ва ундан аввалги ҳолат қандай бўлганини аниқлашнинг ҳар доим ҳам имкони йўқ.

Бироқ, битта нарса аниқ: инфекция аломатлари намоён бўла бошлаганда, кўплаб органлар фаолияти бузилади, биридаги носозлик бошқаларининг ишламай қолишига олиб келади.

Инсульт ва инфарктга олиб келувчи ўткир яллиғланиш жараёни ҳам ўз ролини ўйнайди.

^{Коронавирус миокардит ва аритмияга олиб келиши, қон айланишини бузиб, нафас қисилишини чақириши мумкин}
JAMA Cardiology ихтисослаштирилган тиббий журналида эълон қилинган март ойи ҳисоботига кўра, Уҳан касалхоналарида кўрикдан ўтган 416 беморнинг деярли 20 фоизида юрак мушаги шикастланган. Худди шу жойдаги реанимация бўлимларида 36 беморнинг 44 фоизида аритмия қайд этилган.

Шифокорлар буни гиперцитокинемия ёки цитокин бўрони билан боғлашади, у иммунитет ҳужайраларининг назоратсиз фаоллашувини қўзғатадиган организмнинг ҳалокатли реакцияси бўлиб, бу яллиғланиш маркази тўқималари йўқ қилинишига олиб келади. Реакция коронавирус билан касалланган баъзи беморларда кузатилди.

Хусусан, юрак мушакларининг яллиғланиши (миокардит) юзага келади, бу электр импульсларига халақит беради, аритмияга олиб келади ва қон айланишини бузиб, нафас қисилишини чақиради.

Юрак-қон томир тизимининг асоратлари фақатгина Covid-19 учун хос эмас: кўплаб вирусли касалликлар миокардитга олиб келиши мумкин. Ваҳоланки, аксарият беморлар тузалиб кетса ҳам, айрим ҳоллардаги юрак мушаги шикастланиши тикланмайди.

Бундан ташқари, Covid-19 қоннинг ўзига салбий таъсир кўрсатади. Нидерландияда интенсив терапияга тушиб қолган 184 беморнинг 38 фоизида қон ивиши ортиши аниқланди ва уларнинг деярли учдан бир қисмида тромблар юзага келди.

Буйрак
Коронавирус биринчи навбатда ўпкани шикастласа ҳам, аммо баъзи беморларда инфекция буйракларга ҳам тарқалди.
Хитойда ўтказилган намунавий тадқиқот натижаларига кўра, Уҳан шифохоналарига коронавирус билан мурожаат қилган 85 беморнинг 27 фоизида буйрак муаммоси юзага келган.

Бошқа бир тадқиқотга кўра, Хубэй ва Сичуан провинцияларида касалхонага ётқизилган деярли 200 беморнинг сийдиги текширилганда, 59 фоиз ҳолатда инфекцияни тасдиқловчи оқсил ва 44 фоиз ҳолатда буйракнинг жиддий шикастланганидан дарак берувчи қон аниқланган.

Бундан ташқари, ўткир буйрак етишмовчилиги (ЎБЕ) бўлган беморларда ўлим хавфи коронавирус билан касалланган оддий беморларга нисбатан 5 баравар юқори эди.

Мия
Covid-19 билан текширилган 214 беморнинг учдан бир қисмида бош айланиши, бош оғриғи ва когнитив бузилишларни ўз ичига олган неврологик аломатлар кузатилди.

^{Олимлар ҳозирча коронавирус мия фаолиятига қандай таъсир кўрсатишини аниқлашмади}
Ҳозирча олимлар бу аломатларга нима сабаб бўлгани ҳақида фақат тахмин қилишмоқда. Бироқ, мавжуд назарияларда вируснинг нейронларга – асаб ҳужайраларига қандай таъсир қилишига эътибор қаратилган. Шунингдек, таъм ва ҳид сезиш йўқолиши, яллиғланиш жараёнлари (инсон иммун тизими вирусга шу тарзда жавоб беради) ва баъзи беморлар кузатилган кислород етишмаслиги ҳақида ҳам айтиб ўтилган.

Когнитив бузилишлар интенсив терапия шароитида бўлган беморларга боғлиқ бўлиши мумкин, бу ҳолат одамда галлюцинациялар мавжуд бўлганда онг вақтинча хиралашиши ёки делирия деб ҳам аталади, аммо бу кўпинча кекса одамларда кузатилади.

Одатда аломатлар вақт ўтиши билан йўқолса ҳам, уларнинг баъзилари сақланиб қолиши мумкин. Шифокорларнинг фикрига кўра, коронавирус билан оғриган беморларда когнитив функцияларнинг тикланиши ёшга, коморбидликка (яъни, беморда икки ёки ундан ортиқ касаллик ёки бузилишлар мавжуд бўлиши) ва касалликнинг кечиш суръатига чамбарчас боғлиқ.

Лондондаги Қироллик коллежининг тиббий реабилитация профессори Линн Тернер-Стокс таъкидлаганидек, вирус ҳатто касалликнинг енгил шакли билан оғриган беморларнинг миясига ҳам таъсир қилиши мумкин.

Кембриж университети профессори Эд Буллморнинг сўзларига кўра эса, SARS-CoV-2 «беморнинг руҳий ҳолатида турлича ўзгаришларга» олиб келувчи «нейротоксик хасталикни» келтириб чиқаради, деб тахмин қилиш учун асосли сабаблар бор.

«Биз бу нейротоксикликни айнан нима келтириб чиқаришини билмаймиз. Эҳтимол, вирус мияни зарарлайди, балки иммунитет тизимининг вирусга реакцияси нейронларни шикастлаши ёки ҳамма гап мияга борувчи қон билан боғлиқдир. Ҳозирда ушбу талқинларнинг барчаси эҳтимол», дейди профессор Буллмор.