Халықаралық сараптамалық платформа Numbeo мәліметтеріне сәйкес, Қазақстанда халықтың отбасы бюджетінiң шамамен 30 пайызы азық-түлік шығындарына жұмсалады. Бұл көрсеткіш Орталық Азиядағы басқа мемлекеттермен бір қатарда, мұнда негізгі қажеттіліктер үшін шығындар отбасы бюджетінің негізгі бөлігін құрайды.
Сараптама нәтижелеріне сәйкес, қазақ отбасылары бюджеттің үлкен бөлігін азық-түлік пен тұрғын үй қажеттіліктеріне жұмсайды. Басқа салаларға, соның ішінде киім-кешек, көлік, спорт пен демалыс шығындары айтарлықтай аз.
Экономистердің пікірінше, мұндай тұтыну моделі Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдеріне тән, халықтың басты міндеті – негізгі қажеттіліктерін өтеу. Соңғы есептеулерге қарағанда, Қазақстанда төрт адамнан тұратын отбасы бір айда орташа есеппен 21 миллион теңге жұмсайды, бұл көрсеткіш тұрғын үй жалдау шығындарын қоспағанда алынған.
Бір адамға шаққандағы шығын шамамен 5,6 миллион теңгені құрайды. Соған қарамастан, жаһандық деңгейде Қазақстанда өмір сүру құны салыстырмалы түрде төмен болып қала береді.
Мысалы, АҚШ-пен салыстырғанда өмір сүру құны 60,6 пайызға, тұрғын үйді жалға алу 68,9 пайызға арзан. Орталық Азия елдерінде азық-түлік өнімдеріне қомақты қаражат жұмсалатыны байқалады.
Тәжікстанда бұл көрсеткіш ең жоғары, отбасы бюджетінiң 37,1 пайызы азық-түлік шығындарына бағытталады. Көрші Қазақстанда 2025 жылдың бірінші тоқсанындағы мәліметтер бойынша үй шаруашылықтарының шығыстарының 50,6 пайызы азық-түлікке жұмсалған.
Қырғызстанда 2024 жылдың соңындағы ТМД Статистика комитетінің мәліметіне сәйкес, бұл көрсеткіш 41,7 пайызды құрайды. Түрікменстанда болса азық-түлік пен тұрғын үйге бірге бюджеттiң 35,1 пайызы жұмсалады.
Басқа елдермен салыстырғанда, әр мемлекеттің өзіне тән ерекшеліктері де бар. Мысалы, Түрікменстанда коммуналдық төлемдерге салыстырмалы түрде жоғары, яғни 12,8 пайыз шығын бөлінеді.
Қазақстанда спорт пен демалысқа бөлінген қаражат үлесі Орталық Азияда ең жоғары, 7,2 пайызды құрайды. ТМД-ның басқа мемлекеттерінде жағдай ұқсас.
Ресейде отбасы бюджетінің шамамен 29 пайызы азық-түлікке, 21,8 пайызы тұрғын үйді жалға алуға, 17,6 пайызы мейрамханаларға жұмсалады. Беларусьте бұл көрсеткіштер тиісінше 29,3 пайыз, 22,9 пайыз және 19,2 пайызды құрайды.
Закавказье өңіріндегі елдерде, мысалы, Әзірбайжан мен Арменияда отбасы бюджетінің азық-түлікке, тұрғын үйге және асхана шығындарына жұмсалатын бөлігі 60 пайыздан асады, бұл үй шаруашылықтарына үлкен қаржылық салмақ түсіретінін көрсетеді. Мамандардың пікірінше, азық-түлік өнімдеріне жоғары шығын халықтың инфляция үдерістеріне және бағаның өсуіне сезімталдығын көрсетеді.
Мұндай бюджет құрылымы азаматтардың білім, сапалы демалыс және өмір сүру деңгейін арттыратын басқа салаларға инвестиция салу мүмкіндіктерін шектейді. Бұл дамушы экономикаларға тән жағдай, халықтың табысы әлі жоғары дамыған елдер деңгейіне жетпегендіктен азаматтар негізгі қажеттіліктерге назар аударуға мәжбүр.
Қазақстандағы ауыл шаруашылығы елді әртүрлі өнімдермен қамтамасыз етеді, алайда су шығыны жөнінен әлемдегі ең тиімсіз салалардың бірі саналады. Елдегі тұщы судың шамамен 90 пайызы ауыл шаруашылығына жұмсалады, мұнда су ресурстарының 80 пайыздан астамы көрші елдерден келеді.
