Hayratlanarli hodisa: Afrika qit’asi nega ikkiga bo‘linayotgani ma’lum bo‘ldi!

Bugungi kunda insoniyat sayyoramizda sodir bo‘layotgan ko‘plab geologik jarayonlarning sirlarini ochib bormoqda. Ana shunday global sirlardan biri – Afrika qit’asining asta-sekin ikkiga ajralib borishi bilan bog‘liq edi. Bir necha yillik tadqiqotlar natijasida xalqaro olimlar guruhi bu ajoyib va g‘aroyib tabiiy hodisaning sababini aniqlab berishdi. Qiziqarlisi shundaki, qit’aning bo‘linish sababi Yer qa’ridan chiqib kelayotgan ulkan "issiq nuqta" — mantiya plyumi ekanligi ma’lum bo‘ldi.

Ushbu tadqiqotga Shotlandiya, Xitoy va Kanada olimlari jalb qilingan bo‘lib, ular olib borgan murakkab tadqiqot natijalari Geophysical Research Letters ilmiy jurnalida nashr etildi. Olimlar keng ko‘lamli tadqiqotlar doirasida Keniyaning Menengai geotermal konidan olingan neon izotoplarini sinchiklab tahlil qilishdi. Ularning asosiy maqsadi Afrikaning ajralishi Yerning yuqori qatlamidagi tektonik harakatlar bilan yoki chuqurroq qatlamlarda sodir bo‘layotgan jarayonlar bilan bog‘liq ekanligini aniqlash edi.

Tahlil natijalariga ko‘ra, tadqiqotchilar yorilish jarayoniga sabab bo‘lgan jins va gazlarning Yerning eng chuqur nuqtalaridan, ya’ni mantiya va tashqi yadro chegarasidan (taxminan 2900 km chuqurlik) chiqib kelayotganini aniqlashdi. Bu holat birinchi marta Gavayi orollari ostida kuzatilgan edi va uning aynan Afrikada ham takrorlanayotgani olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qildi.

Tadqiqotning yetakchi muallifi Biying Chen shunday dedi: "Biz topgan neon izotoplari avval Gavayi orollari ostida topilgan izotoplar bilan mutlaq bir xil chiqdi. Bu yerda ham chuqur qatlamlarda paydo bo‘lgan ulkan issiqlik va energiya manbai mavjud ekanligini ko‘rsatadi".

Olimlarning so‘zlariga ko‘ra, bu jarayon quyidagicha amalga oshmoqda: Yerning juda chuqur nuqtalarida issiq va erigan tog‘ jinslari jamlanib, yuzaga ko‘tarila boshlaydi. Bu esa yuqori qatlamlarda kuchli bosim va tektonik harakatlarni keltirib chiqaradi. Ayni paytda bu jarayonlar vulqon otilishlariga va yer po‘stida ulkan yoriqlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Natijada, Sharqiy Afrika bo‘ylab qariyb 3500 kilometrga cho‘zilgan gigant yoriqlar tizimi — Sharqiy Afrika rift tizimi (EARS) shakllanmoqda.

Sharqiy Afrika rift tizimi Qizil dengizdan boshlanib, janubga qarab Mozambikkacha uzoqlikka yoyilgan. Olimlar bu tizimning shakllanishi so‘nggi 35 million yil mobaynida uzluksiz davom etayotganini va bu jarayon yana millionlab yillar davom etishini taxmin qilishmoqda.

Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bu jarayon bir lahzada sodir bo‘ladigan hodisa emas, balki uzoq yillar davomida sekin-asta amalga oshadigan jarayondir. Bu jarayon tufayli Afrika qit’asining sharqiy qismi bir necha million yildan so‘ng ajralib chiqib, mustaqil yangi qit’a sifatida paydo bo‘lishi mumkin.

Tadqiqotda ishlatilgan yuqori aniqlikdagi mass-spektrometriya texnologiyasi yordamida olimlar katta hudud bo‘ylab yagona va barqaror kimyoviy izlarni kuzatishdi. Bu esa qit’a ostida juda katta "supershleyf" mavjudligini va ushbu ulkan issiq nuqtaning bir necha kichik manbalardan emas, balki yagona katta manbadan oziqlanishini ko‘rsatdi.

Bu tadqiqot natijalari nafaqat qit’alarning bo‘linishi haqida, balki Yer sayyorasida okeanlarning paydo bo‘lishi va shakllanishi haqida ham muhim ma’lumotlarni taqdim etadi. Afrika qit’asida sodir bo‘layotgan bu o‘zgarish natijasida Qizil dengiz va Hind okeanidan keladigan suv kelajakda bu hududlarni bosib, sayyorada yangi — oltinchi okeanni paydo qilishi mumkinligi ham olimlarning bashoratlari orasida turibdi.

Eslatib o‘tamiz, so‘nggi yillarda bu hududlarda ulkan yer yoriqlari kuzatilgan va bu yoriqlar yildan-yilga kengayib bormoqda. Bu esa tadqiqotchilarning bashoratini tasdiqlovchi yana bir muhim dalil hisoblanadi.

Shunday qilib, olimlar bu ajoyib va hayratlanarli hodisaning sabablarini aniqlash orqali Yerning geologik tarixidagi katta o‘zgarishlarning yana bir sirini ochishga erishishdi. Bu tadqiqot orqali insoniyat sayyoramizning kelajakda qanday o‘zgarishlarga uchrashi mumkinligi haqida ham ma’lumotlarga ega bo‘ldi.

Endi olimlar kelgusi tadqiqotlarda ushbu jarayonlarni yanada chuqurroq o‘rganib, yangi sirlarni ochishga harakat qilishadi. Afrikaning ikkiga bo‘linishi bilan bog‘liq bu ilmiy kashfiyot esa insoniyat uchun katta ahamiyatga ega bo‘lib qolaveradi. “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!