23:52 / 24.03.2022

Rossiya oligarxlari Putinga ta’sir o‘tkaza oladimi?

^{Foto: Bloomberg}
Ko‘pgina mamlakatlarda siyosiy ta’sirga ega bo‘lgan o‘ta boy tadbirkorlar bor. Rossiya buni boshqa darajaga olib chiqdi. Prezident Boris Yelsin davrida Rossiya iqtisodiyoti va jamiyatini o‘zgartirishga yordam bergan va undan foyda ko‘rgan badavlat odamlar oligarxlar sifatida tanildi (oligarxiya — bu kichik bir guruh odamlarning hukumati). Garchi rossiyalik milliarderlar bugungi kunda muntazam ravishda oligarxlar deb ataladigan bo‘lsa-da, ularning jamiyatdagi roli prezident Vladimir Putin davrida o‘zgardi. Bloomberg nashri oligarxlar va ularning Putin bilan munosabati haqida tahlil qildi.

Oligarxlar kimlar?

Rossiyaning asl oligarxlari tarkibiga 1980 yillarning oxirida Mixail Gorbachyov Kommunistik partiya nazorati yumshatgan paytdan boshlab ilk tadbirkorlar kiradi. Ular 1990 yillarda Rossiya Yelsin davrida katta boylik orttirishdi. Yelsin hukumati davlat aktivlarini chuqur chegirmalar bilan xususiylashtirish orqali bu jarayonni tezlashtirdi va katta boyliklarni tanlangan bir necha kishining qo‘liga topshirdi. Ulardan ba’zilari o‘z boyliklari va ommaviy axborot vositalarini Yelsinga qayta tiklangan Kommunistik partiyani mag‘lub etishda yordam berish uchun ishlatish bo‘yicha kelishuv tuzdilar. Hukumat o‘z naqd pullarini oligarxlarning banklariga joylashtirgani, pullarni qarz sifatida qaytarib olgani va keyin ularni to‘lamaganligi sababli, bu bitim «aksiyalarni kreditlash» deb nomlana boshladi. Aslida oligarxlar davlat mablag‘lari evaziga davlat mulkiga ega bo‘lishdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, bu oligarxlar Yelsin ma’muriyatiga ham, siyosatga ham ta’sir ko‘rsatdi va ba’zi hollarda rasmiy davlat lavozimlarida xizmat qildi.

^{Boris Yelsin va Vladimir Putin
Foto: Bloomberg}
Bu guruhga nima bo‘ldi?

Bir nechta oligarxlar biznesda faolligicha qolmoqda. Rossiyaning eng badavlat shaxsi, dunyodagi eng yirik tozalangan nikel va palladiy ishlab chiqaruvchi «Norilsk Nikel» rahbari Vladimir Potanin hisoblanadi. Mixail Fridman va Petr Aven «Alfa Bank» va bugungi kunda telekommunikatsiya va chakana savdoda ulushlarga ega bo‘lgan «Alfa Group Holding» kompaniyasining egasi hisoblanadi. 2000 yilda Putin Yelsin o‘rniga o‘tgandan keyin ba’zi oligarxlar qiyinchilikka duch kelishdi. Mixail Xodorkovskiy boyligidan mahrum qilindi va soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash va pul yuvishda ayblanib, o‘n yilga qamaldi. 2013 yilda ozodlikka chiqqan u Londonda surgunda yashaydi va Putinni tanqid qilishda davom etmoqda. Boris Berezovskiy va Vladimir Gusinskiy ham xuddi shunday xavfga duch kelgani uchun Rossiyadan qochib ketdi. Oligarxlar davrining oxiri Putinning Ukrainadagi noto‘g‘ri hisob-kitoblari bilan yaqinlashayotgan bo‘lishi mumkin.

Putinning oligarxlar bilan muammosi nimada?

Putin Yelsinning ishonchli vorisi sifatida hukumat tepasiga kelganda, Rossiya jamoatchiligi ilk oligarxlardan nafratlanar edi va Putin ularni «sinf sifatida to‘xtatishga» va’da berdi. 2000 yil iyul oyida Kremlda 21 ta yetakchi biznes-magnat bilan uchrashuvda Putin qonunni ishlab chiqdi: unga ko‘ra oligarxlar sanoat titanlari bo‘lib qolishlari mumkin, lekin siyosatdan chetda qolishlari kerak edi.

Putin oligarxlarni sinf sifatida yo‘q qilishning o‘rniga ularni institutsionalizatsiya qildi va ma’lum darajada yanada ko‘zga ko‘rinadigan xatti-harakatlarga o‘rgatdi, — deyiladi 2002 yil Washington Post nashrida.

Bugungi oligarxlar kimlar?

Yelsin davrida boylik to‘plagan ba’zi ruslar Putin davrida yanada gullab-yashnagan. Ular orasida Oleg Deripaska, Roman Abramovich, Alisher Usmonov, Viktor Vekselberg, Mixail Proxorov va Vagit Alekperov kabi taniqli multimilliarderlar bor. Bu yangi oligarxlarning ko‘pchiligi Putinning azaliy do‘stlari hisoblanadi. Masalan, Gennadiy Timchenko bo‘lajak prezident bilan Sankt-Peterburgdagi dzyudo klubida sparring o‘tkazgan. Timchenko energetika, transport va qurilish sohalarida manfaatdor bo‘lgan «Volga Group» investitsiya firmasini nazorat qiladi va uning boyligi taxminan 11 mlrd dollarni tashkil qiladi.

^{Foto: Bloomberg}
^{Rossiyaning eng badavlat oligarxlari Petr Aven, Aleksey Mordashov, Oleg Deripaska, Roman Abramovich, Mixail Fridman va Alisher Usmonov (chapdan o‘ngga)}
Barcha oligarxlar siyosatdan uzoqlashdimi?

Xodorkovskiyning 10 yilga qamalishi ko‘pchilikni tashvishlantirishda davom etmoqda. Oligarxlarning Putinni tanqid qilmaslik haqidagi so‘zsiz kelishuvi Rossiya 24 fevral kuni Ukrainaga bostirib kirganidan so‘ng namoyon bo‘ldi. Bir qancha rossiyalik milliarderlar urushni tanqid qilib bayonotlar berdi, biroq Putinning o‘zini qoralashdan qochdi. Fridman Bloomberg’ga «Putinga urushga qarshi biror narsa aytish har qanday odam uchun o‘z joniga qasd qilish bo‘ladi», dedi.

Ular Putinga ta’sir o‘tkaza oladimi?

Sanksiyaga uchragan rossiyalik milliarderlar Putinga ta’siri unchalik katta emasligini aytishmoqda. Rossiyaning eng yirik banklaridan birida ulushga ega bo‘lgan Fridmanning aytishicha, u hech qachon Putin bilan yakkama-yakka uchrashmagan. 2014 yilda Qrimning Rossiya tomonidan anneksiya qilinishi munosabati bilan AQSH bu milliarderlarning ayrimlariga nisbatan yillar davomida sanksiyalar kiritib kelgan.