«Bu hech kimga ravo ko‘rilmas kechinmadir…». Ukrainaning birinchi xonimi Olena Zelenskaya intervyu berdi

2019 yil 20 maydan Ukrainaning birinchi xonimiga aylangan Olena Zelenskaya mamlakatdagi urush dahshatlari, ukrainaliklarning iztirobi, bolalar va onalar o‘limining haddan tashqari ko‘pligi, og‘ir sharoitda qahramonlik ko‘rsatayotgan vatandoshlari haqida Amerikaning Vogue Ukraine jurnaliga intervyu berdi. Hozirda ikki farzandi bilan Ukrainada bo‘lib turgan va yurtdoshlariga turli yo‘llar bilan gumanitar yordam berishga urinayotgan Zelenskaya xonim bilan o‘tgan suhbatni «Daryo» o‘zbek tiliga o‘girdi.

— Maxsus operatsiya boshlangan ilk kunlarni eslay olasizmi? Yodingizda qolgan eng muhim voqeani aytib bersangiz.

— Hammasi qanday boshlanganini juda yaxshi eslayman. Odatdagi ish kuni tugab, kech kirayotgandi: bolalar maktabdan qaytgan, uydagi mayda-chuyda tashvishlar, ertangi dars mashg‘ulotlariga tayyorgarlik... Hammamiz allaqanday asabiy holatda edik.

^{Foto: «diez.md»}
Har yoqda bo‘lishi muqarrar urush haqida gap-so‘z aylanib yurardi. Lekin oxirgi daqiqalargacha harbiy hujum boshlanishiga ishonish qiyin edi. XXI asrda yana! Zamonaviy dunyoda! Ertalab soat 4 yoki 5 oralig‘ida g‘alati shovqindan uyg‘onib ketdim. Avvaliga buning bomba ekanini anglolmadim. Nimaning ovozi ekaniga tushunolmadim. Turmush o‘rtog‘im o‘rnida emasdi. Joyimdan turib, qarasam, u allaqachon kiyinib olgandi (uni o‘shanda oxirgi marta oq ko‘ylak, kostyumda ko‘rgandim, shundan keyin faqat harbiy kiyimda yuribdi). «Boshlandi!» – aytgan gapi shu bo‘ldi.

Buni xavotir-tahlika, deb aytolmayman. Balki dovdirash, sarosima deyish mumkindir. «Bolalar bilan nima qilamiz?», dedim. «Kut», dedi u. «O‘zim xabar beraman. Hozircha eng muhim hujjatlar va kerakli narsalarni yig‘ishtirib tur», deya xonadan chiqdi-ketdi.

— O‘g‘lingiz 9, qizingiz esa 17 yoshda. Ro‘y berayotgan voqealar haqida ularga nima dedingiz?

— Bu yerda bolalarga tushuntirgulik hech nima yo‘q. Ular ukrainalik bolalar nimani ko‘rayotgan bo‘lsalar, o‘shani ko‘rib-kuzatishyapti. Albatta, bu bolalar ko‘radigan manzara emas, ammo ular juda bag‘rikeng va samimiy xilqat. Ulardan hech nimani yashira olmaysiz. Shu bois, eng to‘g‘ri yo‘l – bor haqiqatni aytish. Qizim va o‘g‘lim bilan hammasini bir chekkadan muhokama qilganmiz. Ularning hamma savoliga imkon qadar javob berishga harakat qilganman. Nimaiki qalbimizni ko‘p jarohatlasa, o‘sha haqida soatlab gaplashamiz, ichimizdagi jimlik, mutelik bilan qolishni xohlamaymiz – bu psixologik sinalgan usul. Chindan foyda beradi.

— Oilangiz xavfsizligi haqida qayg‘urayotganingiz ochiq-oydin bilinib turibdi – zo‘ravonlik-u qattollik oddiy ukrain fuqarolariga ham qilinayotganini ko‘rib turibsiz. Shaxsiy va fuqarolik hislaringiz qorishmasini tasvirlab berolasizmi?

— Urush avval boshdan shaxsiy va jamoaviy bo‘lib aralashib ketdi. Bu, ehtimol, bizga hujum boshlagan zolimning mash’um xatosidir. Hammamiz avvalo ukrainaliklarmiz, keyin boshqa narsa. U bizni bo‘lib yuborishni, nifoq solishni, sindirishni, o‘zaro qarama-qarshi qo‘yishni xohlagandi, lekin buni ukrain xalqi bilan amalga oshirish imkonsiz. Oramizdan qay birimizgadir zulm qilinsa, zo‘rlansa yoki o‘ldirilsa, buni barchamiz zulm ko‘rgan, zo‘rlangan yo o‘ldirilgan deb bilamiz.

Qarshilik ko‘rsatish va fuqarolik ongini tuyish uchun bizga propaganda kerak emas. Bu biz his etadigan og‘riq va g‘azab bo‘lib, lahzadayoq barchamizning qonimizni qaynatadi, tajovuzkorlikka qarshi oyoqlantiradi, hurlikni himoya qiladi. Buni har kim qo‘lidan kelganicha uddalaydi: askarlar qo‘llaridagi qurollar bilan, muallimlar darsini o‘tishda bardavom bo‘lib, shifokorlar hujumlar yomg‘iri ostida qolsa ham, murakkab jarrohlik operatsiyalarini davom ettirgan holda.

^{Vayron bo‘lgan Mariupol shahrining yuqoridan olingan surati
Foto: AFP}
Yurtimizni varvarlarcha talayotganlarida hamma – san’atkorlar, restoranlar egasi, sartaroshlar – ko‘ngilliga aylanadi. Bolalarimizda o‘ta chuqur ildiz otgan vatanparvarlik hissi o‘sayotganini ko‘rganman. Yo‘q, faqat mening bolalarimda emas, balki butun Ukraina bolalarida. Ular endi vatanparvar bo‘lib ulg‘ayib, ona zaminlari himoyachisiga aylanadilar.

— Hislaringizni qanday jilovladingiz? Shu vaqt davomida sizga ko‘mak bergan, qo‘llab-quvvatlagan do‘stlaringiz yoki biror panohingiz bo‘ldimi? Urushning ilk haftalari turmush o‘rtog‘ingiz bilan nechog‘lik tez-tez bog‘lanib turdingiz?

— Urush boshidanoq ortiqcha his-tuyg‘ularga o‘rin qolmagandi. Bu bolalarning xavfsizligi, ularning ruhiy-hissiy holati uchun ham zarur edi. Shuning uchun o‘zimni bosishga, jilmayishga, g‘ayratli bo‘lishga, nega yerto‘laga tushib o‘tirishimizni va chiroqlarni yoqa olmasligimni tushuntirishga to‘g‘ri keldi. Ularning har bir savoliga ochiq yuz bilan javob berishga urindim. «Dadamizni qachon ko‘ramiz?», deyishsa, «Hademay», derdim. Ilk kunlari biz hammamiz birga qolsak kerak deb o‘ylagandim. Biroq prezident qarorgohi harbiy boshqarmaga aylantirilib, bolalarim bilan men u yerdan ko‘chirildik. Bizga xavfsizroq joyga ko‘chish aytildi – Ukrainada ham hozir bexatar joy topish mumkin... O‘shandan beri Volodimir bilan faqat telefon orqaligina bog‘lana olyapmiz.

— Rossiya hujumi boshlangach, yurtingizdagi ayollar qanday o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda?

— Butun dunyo ahli ukrain ayollari tinch-osuda zamonda yashagani, zamon bilan hamnafas hayot kechirib, boshqa o‘lkalardagi odamlardek Vogue jurnalini o‘qib kelganini tushunishlarini istardim. Ular snaryadlar hujumi uchun bombapanohlar hozirlashmagandi. Biroq ilk kundanoq Rossiya tomoni turli shaharlarimizdagi hukumat qarorgohlariga raketalar yog‘diravergach, Rossiya tinch aholiga ham omonlik bermasligi oydinlashdi. Ukrainaliklar xavf-xatardan xoli ekanmiz, degan o‘yni bir chetga surishdi. Xavf bongi chalinishi bilan zudlik bilan birodarlarimizni bir joyga yig‘ishni, yaqin oradagi yerto‘la, metro bekatlariga yashirinishni o‘rgandik.

^{Kramatorskdan evakuatsiya qilinayotgan ayol turmush o‘rtog‘i bilan xayrlashmoqda
Foto: AFP}
Urushning uchinchi kuni bir ukrain bolasi bombapanohda tug‘ildi. Shundan keyin minglab ukrain ayollarining shunday bombapanohlarda ko‘zi yoridi. Chunki Mariupoldagi tug‘uruqxonani rus harbiylari qanday bombardimon qilganini ko‘rib bo‘lgandik-da. Jiddiy kasallikka chalingan bolajonlarni qanday davolash muammosi muammosi ko‘ndalang turibdi endi. Onalar va buvilar shunday farzandlari bilan kasalxonalarda oylab yotishibdi. Endi ularni davo ilinjida xorijga chiqarib yuborishimiz shart.

Ayollar qamal qilingan hududlar, masalan, Bucha, Gostomelni otishmalar ichida, hayotini xavfga qo‘yib, bolalar va keksalar bilan ba’zan poy-piyoda, ba’zan er-xo‘jalarisiz tashlab ketishlariga to‘g‘ri keldi. U yerdagi erkaklarning chiqib ketishiga istilochilar ruxsat bermasdi. Butun dunyo mart oyining boshlarida odamlarning Irpen shahridagi ko‘prikdan o‘tayotganda portlatib yuborilganiga guvoh bo‘ldi.

Bugun esa qamaldagi hududlar ozod etilgach, ukrain ayollari qanday fojialarni boshdan kechirganlarini ko‘ryapmiz: butunlay ojiz va qat’iyatsiz, zo‘ravonlik qurboni... Xalqaro tergov bo‘linmalari bu borada nimadir deyishi shart.

^{O‘g‘lining qabrida ustida turgan buchalik keksa ayol. Marhum uy bog‘iga dafn etilgan
Foto: AFP}
Xerson, Melitopol, Beryanskda yana qanchadan qancha ayollar qamal holatida qolib ketgan ekan? Ular hatto yaqinlariga ham o‘zlari bilan nimalar sodir bo‘layotganini ayta olmaydilar. Chunki aloqaga chiqish uchun na vosita, na ular topa oladigan raqamlar bor.

Mariupol vayronalari orasida o‘n minglab ayollar bolalari bilan qolib ketyapti. Gumanitar yordam yetib bormayotgani uchun bir oydan beri yarim kechasi ko‘pi tashqariga chiqib, otishmalar ostida yeyishga ovqat izlayotganini tasavvur qiling-a!

To‘rt million ayol va bola muhojirga aylanib, hozir boshqa o‘lkalarda yashab yuribdi. Muhojir bo‘lish har ruhan, ham jismonan o‘ta mushkul ish. Negaki hammasini qayta boshlashingiz kerak bo‘ladi.

O‘z kiyim-boshingni kiya olmasang, bu qanday yashash? O‘z karavotida uxlashdan mahrum bolangga nega shundayligini qanday tushuntira olasan? Bu hech kimga ravo ko‘rilmaydigan kechinmadir.

— O‘sha minglab ayollar orasida siz ayta oladigan biror alohida hikoyasi bori uchraganmi?

— Yuzlab bunday hikoyalarni ayta olaman. Masalan, Kiyev viloyati qaytarib olingach, Buchada qolgan shifokor Irina Yazovaning kechmishlarini eshitdik. U ruslarning otishmalaridan jarohatlangan, bombapanohlarga keltirilgan yaradorlar, begonalar va qo‘shnilarining hayotini saqlab qoladi. Ularning og‘rig‘iga malham bo‘lib, yarasini bog‘laydi. Hatto chiroq, gazsiz sharoitda, tinmay o‘t ochilayotgan uyda ham tug‘uruqni eplaydi. Uning mardlikka to‘la kundalik hayotidan so‘zlaydigan hikoyasini undan juda ko‘p yaxshiliklar ko‘rgan qo‘shnilari so‘zlab yurishibdi.

Kiyevlik yana bir ona – Olganing qismatini olaylik. Uyini raketalar nishonga olib, bombardimon qilganida ikki oylik go‘dak qizining ustiga yotib, bolasiga balogardon bo‘ladi. Yoki Chernigovdagi yetim-yesirlar murabbiyasi, 30 chog‘li bola (ulardan biri o‘ziniki) bilan yerto‘lalarda jon saqlagan o‘qituvchini olaylik. U bolalarni parvarishlab, qornini to‘ydirib, qayerdandir transport topib, otishmalarga qaramay (chunki Chernigov avval boshdan portlashlar ostida qolayotgandi), ularni xavfsiz joyga ko‘chiradi.

^{Chernigovdagi vayron qilingan uy. Shahar bir necha hafta davomida keng ko‘lamda o‘qqa tutildi
Foto: EPA}
Ukrainaliklar haqida keragidan ko‘p kechmishlar bor. Telegram kanal ochib, unga yurtdoshlarimni taklif etib, urushda ko‘rgan-kechirganlarini boshqalar bilan bo‘lishishni so‘radim. Har bir shaxs kechmishi – bu mamlakatimiz tarixidir.

— Ukraina shaharlari va tumanlarining vayronaga aylantirilishi o‘ta dahshatli. Putin va rus armiyasi qanchalik uzoqqa borishga tayyor ekanidan xabar beruvchi qandaydir erta hujum ro‘y berganmi? Mariupoldagi tug‘uruqxonaga qilingan hujum-chi? Avval boshdagi hislaringiz bilan hozirgisi o‘rtasida bog‘liqlik bormi?

— Siz aytayotgan bog‘liqlik ilk kundanoq – ha, birinchi kundanoq bo‘lgan! Rossiya o‘shanda (hozir ham) faqat harbiy ob’ektlarni mo‘ljalga olayotganini aytib, elni aldagan edi. Rosti, 24 fevraldagi hujumi oqibatida Chuguyevda oddiy fuqaro, gaz xizmati dispetcheri Svetlana kundalik yumushini bajarayotganda halok bo‘ladi. Birinchi kundanoq!

Keyingi kunlari esa bolalarni yo‘qota boshladik. Ular o‘z uylarida snaryad parchalaridan bevaqt ko‘z yumaverdilar. 200 dan ortiq bolani yo‘qotdik.

Shu bois, har bir jinoyat biz uchun nishona. Qamal qilingan, buzib tashlangan Mariupol eng og‘riqli bo‘lagimizdir. Hali yana davom etadi bular. Kiyev shaharlari ham ayanchli holatga kelgan – rus armiyasi chekingan payti hammasi ochiq-oshkora ko‘rina boshladi. Butun dunyo Bucha degan nomni bilib oldi. Bu poytaxt yaqinidagi eng chiroyli shaharlardan biri edi – biroq Kiyev shaharlaridagi qishloq va posyolkalarda shunga o‘xshash dahshatlarning minglabini ko‘rish mumkin. Odamlar shundoq ko‘chalarda o‘ldirilgan. Harbiylar emas – oddiy fuqarolar! O‘yingohlar yaqinida esa qabrlar do‘mpayib turibdi. Ochig‘i, buni tasvirlab ham berolmayman. Bu manzara meni gung qiladi. Biroq vaziyatga tik qarash ham kerak.

Rossiya tomoni yuborayotgan mujdani yolg‘iz biz ko‘rmayapmiz degan umiddaman. Ushbu munosabat faqat bizgagina qaratilmagan. Bu ularning butun dunyoga yo‘llagan mujdasidir! Rossiya yoqtirmasa, istagan mamlakatni biznikidek ko‘yga solishi mumkin ekan.

— Siz va turmush o‘rtog‘ingiz xalqlarga murojaat etib, bu urushga ko‘proq diqqat qaratishni so‘rayapsizlar. Aynan o‘zingiz AQSHni parvozlar taqiqlangan hududni tashkil etishga chaqirdingiz. AQSHning shunday yo‘l tutishini haliyam munosib harakat deb bilasizmi?

— Ha, biz shunday qilishni ham rasman, ham norasman so‘radik. Har bir ukrainalik kabi ijtimoiy tarmoqlarda, namoyishlarda talab etaverdik. Ruslarning Mariupoldagi qotilliklari boshlangach, Rossiya faqat raketadan foydalanmayotgani, yana havo orqali bombardimon qilayotgani ham oydinlashdi. Shunday bombalardan biri minglab inson yashiringan teatrga tashlandi. Uch mingga yaqin odam halok bo‘ldi. O‘g‘li, qizi va nabirasini yo‘qotgan oilani bilaman. Faqatgina bobo-buvi bilan eng katta qizigina tirik qolishgan. Endi ular qanday kun kechiradi?

Ukrainaliklar halok bo‘lmasligi uchun tepamizdagi osmonni yopib qo‘yishlarini so‘radik. Lekin NATO buni Rossiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarshi chiqish deb hisobladi. Endi shu joyda jamiki qurbonlar uchun birgina Rossiya aybdor deb ayta olamanmi? Ritorik savol-a! AQSH uchun to‘g‘ri harakatligini bilib turib so‘ralgan, xolos. Tajovuzkorning xatti-harakatlariga munosib javob bering – bu nafaqat Qo‘shma Shtatlarga tegishli – yoki tajovuzkor badtar quturib, oldinga yurishiga yo‘l qo‘yiladi, deb aytaman.

Rossiya G‘arbning osmonni yopmasligini yaxshi bilardi va bu imkoniyat uni yanayam shafqatsiz bo‘lishga undadi. Demokratik dunyo birlashishi va qat’iy iroda ko‘rsatishi shart. Chunki yigirma birinchi asr tinch aholini o‘ldirish va boshqa o‘lka yeriga ko‘z olaytirish zamoni emas. NATO va xalqaro tashkilotlarning Ukraina bilan birga yerparchin bo‘layotgan uylarni bemalol tomosha qilib o‘tirgan karikaturasiga ko‘zim tushdi. Balki bu o‘ta bo‘rttirib yuborishdir – chunki Ukraina qurol-yaroq olib turibdi. Ammo shunda ham ko‘makka muhtojmiz!

Chetga ketayotganlar uchun ham shunday ko‘mak berilishi ham ayni haqiqat. Millionlab ayol va bolalarimiz bir necha hukumatlardan yordam olmoqda, millionlab fuqarolarimiz Yevropa Ittifoqi himoyasida. Buning uchun chin dildan minnatdorman.

— Rus armiyasining oxirgi harakatlariga nima deysiz? Rossiyaning deeskalatsiya qilmoqchiligiga biror belgi-ishora ko‘ryapsizmi?

— Bu yerda nimani o‘ylayotganim emas, haqiqatda nimalar bo‘layotgani muhim. Ochig‘i, hech bir ukrain narigi tomonning biror gapiga ishonmaydi. Deeskalatsiya ham mujmal masala. Ruslar Kiyevdan chiqib ketdi, lekin Donetsk va Odessada harbiy hujumlarni avvalgidan-da kuchaytirmoqda.

— Oddiy fuqaro ukrainaliklarga qanday ko‘mak bera olishi mumkin?

— Asosiy masala – urushga toqat qilmaslik, uni statistik raqamlarga aylantirmaslik. Qarshilik namoyishlarini davom ettirish, hukumatingizni harakatga o‘tishini talab qilaverish kerak. Ukrainaliklar ham xuddi sizdek odam, lekin atigi bir necha oy avval hayotimiz butunlay yomon tomonga o‘zgardi. Ular ham boshqalardek issiq uyini tashlab ketishni xohlamaydi. Ammo qisqa fursatda orqadagi boshpanalari ham qolmadi.

^{Olti yoshli bola ochlikdan vafot etgan va hovliga ko‘milgan onasining qabriga qarab turibdi. Bucha
Foto: AP Photo}
Ukrainaliklarning ko‘pi Yevropa shaharlari orasida vizasiz uzoq vaqt ko‘chib yurgan – aksari sayohat qilgan. Son-sanoqsiz fuqarolarimiz ilgari xorijda bir necha marta bo‘lib qaytgan. Lekin hech biri qochoqqa aylanishni rejalashtirmagan. Shu sabab, ularga xuddi birodaringizdek muomala qiling. Onalar va bolalarning birdan bir orzusi – qadrdon go‘shasiga qaytish, bo‘lingan oilasini tiklash. Ortga qaytgunlaricha ularga moslashishga – uy, ish, bolalarga maktab topib berishda, o‘tinaman, yordam bering.

Dunyo ahli bilishi kerak – Rossiya jahon sahnasida urush bilan bog‘liq ulkan axborotni boshqaryapti. Ulardan kelayotgan har qanday axborot o‘ta sinchkovlik bilan ko‘rilishi va tanqidiy fikrlashdan o‘tkazilishi shart. Mana, o‘tgan kunlari Germaniya, Gretsiya va ba’zi davlatlarda Rossiyani qo‘llab-quvvatlagan bir qancha harakatlarga guvoh bo‘ldik. Bularning bari Rossiyaning ishi. Aqli-hushi joyida bo‘lgan rossiyalik o‘z yurtining bunday qilmishlaridan, armiyaning shafqatsizligidan uyaladi. Men ularni zo‘ravonlikka chaqirmayman. Ammo urushni yoqlayotganlarga ishonmaslik kerak.

— Hayotingiz hozir qanday kechyapti?

— Xuddi boshqa ukrainaliklardek yashab kelyapman. Barchamizning yagona, ulkan maqsadimiz bor: tinchlikka yetish. Har bir ona va rafiqadek men ham turmush o‘rtog‘imdan mudom xavotirdaman va bolalarimni sog‘-salomat bo‘lishi uchun qo‘limdan kelganini qilaman.

— Sizga nima umid bag‘ishlaydi?

— Oilamda – har bir ukrainalik kabi – vatandoshlarim orasida ajoyib insonlar jam: ular armiyaga va bir-biriga yordam berishga hamisha shay. Hozir barcha ukrainalik armiyada. Har kim qo‘lidan kelganini qilyapti. Buvilar o‘z tashabbusi bilan armiyadagi yigitlarga non pishirib berayotgani haqida eshityapmiz. Ular g‘alabaning tezroq kelishini xohlashyapti. Mana, ukrainaliklar qanday xalq! Biz ular uchun, o‘zimiz uchun umid qilishdan charchamaymiz.

— Oxirgi oyda yodingizdan bir umr chiqmaydigan qandaydir voqea ro‘y berdimi?

— Urush boshlanganidan taxminan bir hafta o‘tib, yaqinlarimga telefon orqali bog‘lanishga, ularning sog‘-omonligini bilishga urinayotgandim. Bir lahza qadrdonu mehribonlarimni yana ko‘rarmikanman, degan o‘y xayolimdan o‘tdi. Ehtimol, umrimda birinchi marta baqirgandirman – ilk marta hissiyotlarimni tashqariga chiqargandirman. Chunki bunga dosh berolmasdim-da!

Yaqinlarim va do‘stlarim, harbiy formadagi jamiki erkak, yigitlar har doim yodimda. Dugonalarim naqadar jasur va mard bo‘lganini hamisha xotiramda saqlayman. O‘sha ayollar – tinchlik zamonida zaif va bashang bo‘lishgan esa-da – atrofida urush vahshati kezib yurgan chog‘ har ishni qilishga qodir! Ularning kechmishlari meni lol qoldiradi. Ular bilan chinakamiga faxrlanaman. Ular bilan yana yuz ko‘rishish umididaman.

Ukrainaning birinchi xonimi1, Olena Zelenskaya1, Urush dahshatlari1, Bolalar va onalar o‘limi1 Rossiya va Ukraina urushi “Zamin” yangiliklarini “Vkontakti”da kuzatib boring