31 июль куни, Покистоннинг стратегик жиҳатдан энг шимолида жойлашган Гилгит-Балтистон ҳудудидаги тоғли Сост шаҳри, маҳаллий жамоалар ва тобора кучаяётган Хитой–Покистон савдо тизими ўртасида ўсиб бораётган кескинликнинг эпицентрига айланди.
Ўша куни ижтимоий тармоқларда кенг тарқалган видео ёзувларда хитойлик фуқаролар асосий йўлни тўсиб қўйгани тасвирланган, ва орадан бир неча соат ўтиб, покистонлик савдогарлар жавоб тариқасида йўл ўртасида ўтириб олиб, Состдаги иммиграция пунктида чегара орқали ҳаракатланишни бутунлай тўхтатди.
Бу ривожланишлар алоҳида ҳолат эмас. Улар Гилгит-Балтистонда (ГБ) тобора чуқурлашаётган норозиликни акс эттиради. Кўпгина аҳоли вакиллари бу савдо муносабатларини эксплуатацион деб ҳисоблайди — бунда иқтисодий фойда асосан хитойликлар манфаатига хизмат қиляпти, маҳаллий савдогарлар эса уларга нисбатан адолатсиз тизимда ҳаракат қилишга мажбур бўлмоқда.
Кескин нуқта: 31 июль — Сост
Сост — Хунжироб довони орқали Покистонни Хитойнинг Шинжон вилояти билан боғлайдиган тоғли коридор олдидаги Покистоннинг охирги шаҳаридир.
У Хитой–Покистон Иқтисодий Коридори (CPEC) учун муҳим нуқта ҳисобланади, бу Хитойнинг «Бир камар — бир йўл» ташаббуси доирасидаги миллиардлаб долларлик лойиҳадир.
31 июль куни ушбу заставада кескин вазият юзага келди. Гувоҳлар ва онлайнда тарқалган видеоларга кўра, хитойлик йўловчилар покистонлик божхона ходимлари билан юзага келган келишмовчиликдан сўнг Состдаги асосий йўлни тўсиб қўйган. Вазият, божхоначилар хитойлик юкларни текширишга уринишганида (одатий жараён) жисмоний тўқнашувга айланди — аммо бу ҳаракат хитойлик сайёҳларда қаттиқ норозилик уйғотган.
Маҳаллий савдогарлар эса, аллақачон адолатсиз божхона текширувлари ва нотенг савдо шартлари деб ҳисоблаган ҳолатларга қарши норозилик намойишларини ўтказарди. Улар ўз намойишларини иммиграция кириш-чиқиш пунктларига кўчириб, чегара орқали ҳаракатланишни тўлиқ тўхтатди.
Кун ўрталарига келиб, вазият янада кескинлашмаслиги учун ҳудудга қўшимча хавфсизлик кучлари жўнатилди.
Чуқурлашаётган норозилик
Гилгит-Балтистонлик савдогарлар йиллар давомида ўз хавотирларини билдириб келади, аммо сўнгги воқеалар бу норозиликлар қай даражада кучайганини яққол кўрсатди.
Ҳудуддаги кўпчилик фикрича, Иқтисодий коридор — Исломобод томонидан йиллар давомида «ўйин қоидаларини ўзгартирувчи» лойиҳа сифатида тарғиб қилинган бўлса-да — маҳаллий иқтисодиётга сезиларли фойда келтирмади.
Аксинча, ГБ аҳолиси ўз ерлари хорижий иқтисодий фойда учун транзит сифатида ишлатилаётганини кўриб туришибди, маҳаллий бизнес эса ортиқча бюрократия ва нотенг имкониятлар ортида бўғилаяпти.
Доимий шикоятлардан бири — покистонлик товар ва транспорт воситалари божхона томонидан қаттиқ текширилса-да, хитойлик юклар деярли текширилмаслиги.
Бир гилгит-балтистонлик савдогар маҳаллий ОАВга айтганига кўра, улардан қаттиқ ҳужжат талаб қилинади ва синчиклаб текширилади, хитойлик товарлар эса минимал назоратдан ўтади.
Бу нотенгликка яна ишчи кучига оид масалалар қўшилади. CPEC доирасидаги инфратузилма лойиҳаларида ишлайдиган хитойлик ишчилар кўпинча маҳаллий аҳоли орасидан эмас, балки Хитойдан олиб келинади. Бу эса ваъда қилинган иш ўринларидан маҳаллий аҳолининг четда қолишига олиб келади.
31 июль воқеаси шунчаки божхона низоси эмас, балки ҳудуддан ўтаётган савдодан ким ҳақиқий фойда кўраётгани масаласидаги узоқ йиллик норозиликнинг қайноқ нуқтаси бўлди.
Савдогарлар солиқ имтиёзини талаб қилмоқда
Покистон–Хитой Савдогарлар Ҳаракат Қўмитаси (PCTAC) 21 июлдан бери Хунзадаги Сост Қуруқ Портида ўз норозиликларини кучайтириб, федерал идоралар томонидан «ноқонуний солиқ» деб аталган йиғимларни бекор қилишни талаб қилмоқда.
Қўмита — савдогарлар, меҳмонхона эгалари, транспортчилар ва маҳаллий бизнеслардан иборат — Хунза ва Нагар туманларидаги Каракорум шоҳкўчасини тўсиб қўйиб, Хитой билан савдони издан чиқарди.
Кескинлик 20–21 июль кечаси PCTAC етакчилари Аббос Мир, Али Назар ва Фармон Али Тожик ҳибсга олинганидан кейин авж олди. Улар савдо жамоаси босими остида эртаси куни озод қилинди.
Низо, федерал идоралар — ФБР ва Покистон Божхонаси — Хунжироб довони орқали кириб келаётган хитойлик импортларга даромад ва сотув солиғи жорий қилганидан келиб чиққан.
Тарихан, Гилгит-Балтистонлик савдогарлар бундай йиғимлардан норасмий равишда озод қилинган эди, айниқса кичик ҳажмдаги ва маҳаллий бозорга мўлжалланган савдоларда. Бироқ, сўнгги ойларда контрабанда хавфи баҳонасида назоратни кучайтириш савдогарларни ғазаблантирди.
Масала 2024 йилда судга чиқди, ГБ Олий Суди солиқ йиғимини тўхтатиш ҳақида қарор чиқарган, аммо кейинчалик ГБ Олий Апелляция Суди бу қарорни бекор қилди.
Савдогарлар федерал солиқ ГБда конституцияга зид деб ҳисоблайди, чунки ҳудуд конституциявий мақомга эга эмас. Улар 2018 йилги ГБ тўғрисидаги Ҳужжат ва Сотув солиғи тўғрисидаги Қонуннинг 40D(5)-банди каби ҳуқуқий асосларни келтириб, тўлиқ имтиёз талаб қилмоқда.
250 дан ортиқ контейнер портда қолиб кетган, бу эса катта молиявий йўқотишларга олиб келмоқда. Покистон–Хитой «Яшил канал» савдо келишуви яқинлашиб келаётган бир пайтда ва маҳаллий аҳолининг кенг қўллаб-қувватлаши ортиб бораётган ҳолда, Исломобод низони ҳал қилиш ва Гилгит-Балтистондаги узоқ йиллик конституциявий бўшлиқни бартараф этиш борасида тобора катта босим остида қолмоқда.
Исломободнинг ҳисоб-китобли сукути
Федерал ҳукуматнинг жавоби — ёки унинг йўқлиги — яна бир ноқулайлик қатламини қўшди.
Состдаги тартибни тиклаш учун маҳаллий идоралар ҳаракат қилган бўлса-да, Исломобод асосан сукут сақламоқда.
Ҳеч бир юқори федерал расмий инцидент ҳақида оммавий баёнот бермади ва ГБ савдогарларининг шикоятларини тан олмади.
Кузатувчиларнинг айтишича, бу кенгроқ муаммонинг белгисидир.
Покистон федерал ҳукумати Гилгит-Балтистонга стратегик актив сифатида қараб келган, лекин ижтимоий-иқтисодий устувор йўналиш сифатида эмас.
Стратегик аҳамиятига қарамасдан, ҳудуд конституциявий жиҳатдан ноаниқ мақомда қолмоқда, тўлиқ провинция мақомига эга эмас ва кўпинча асосий сиёсий муҳокамалардан четда қолади.
Бу эса Исломободга йирик иқтисодий лойиҳаларни — CPEC каби — маҳаллий аҳолининг тўлиқ маслаҳатисиз амалга оширишни енгиллаштирган.
Танқидчиларнинг фикрича, бу ёндашув ГБни фақат географик жойлашуви учун қадрли бўлган транзит ҳудудига айлантиряпти, унинг аҳолиси эса эътибордан четда қолмоқда.
Хитойнинг ўсиб бораётган изи
Исломобод сукут сақлар экан, ҳудуддаги Хитойнинг ўсиб бораётган таъсири тобора кўзга ташланяпти — ва тобора кўпроқ баҳсларга сабаб бўлмоқда.
Йўллар ва туннеллар қурилишидан тортиб, божхона объектларини бошқаришгача, хитойлик компаниялар ва мутахассислар Сост ва Хунза каби ГБ шаҳарларида оддий манзарага айланди.
Айрим маҳаллийлар алоқа ва инфратузилма яхшиланганини тан олишса-да, кўпчилик бундан иқтисодий жиҳатдан четлатилганини, ҳатто иқтисодий «бегона босқини» сифатида кўришини айтади.
31 июль тўқнашуви бу ҳолатнинг ноаниқлигини яққол кўрсатди. Хитойлик фуқароларнинг Покистон йўлини тўсиши ва маҳаллий расмийлар билан тўқнашиши уларнинг қўлидаги куч мувозанатининг қай даражада эканини кўрсатади. Бу ҳудуддаги суверенитет ва назорат ҳақидаги ноқулай саволларни қайта кун тартибига олиб чиқмоқда.
Қаршилик тарихи
Гилгит-Балтистон қаршилик тарихига эга. Конституциявий ҳуқуқ ва провинция мақоми талабидан тортиб, экологик норозиликлар ва иқтисодий иш ташлашларгача, ҳудуд кўп бор ўз овозини билдирган — кўпинча федерал ҳукуматнинг эътиборсизлиги фонида.
Состдаги яқиндаги намойишлар ҳам ана шу кенгроқ контекстда кўрилиши керак: миллий стратегия учун фонида қолишдан чарчаган аҳоли.
Бу воқеа, шунингдек, аввалги савдо бузилишларини эслатади — 2022 йилда Хунжироб орқали ўтаётган товарларга солиқ қўйилишига қарши норозиликлар ёки 2023 йилда савдо мавсумининг энг қизғин палласида чегара ёпилишларига қарши намойишлар каби.
Ҳар бир ҳолатда, федерал ҳукуматнинг секин ёки етарли бўлмаган жавоби маҳаллий норозиликларни янада кучайтирган.
Кейин нима бўлади?
31 июль намойишидан сўнг Состда тартиб тикланган бўлса-да, асосий масалалар ҳал қилингани йўқ. Хусусан, CPEC доирасидаги Покистон–Хитой савдо муносабатлари Гилгит-Балтистон аҳолиси орасида ҳали ҳам жиддий хавотир уйғотмоқда. Очиқлик йўқлиги, маҳаллий маслаҳатнинг чекланганлиги ва иқтисодий инклюзиянинг камлиги норозиликни янада кучайтириши мумкин.
Состда содир бўлган воқеа шундан далолатки, энг йирик геосиёсий лойиҳалар ҳам маҳаллий қўллаб-қувватлашсиз муваффақиятга эриша олмайди. Гилгит-Балтистон аҳолиси фақат Покистоннинг стратегик мақсадларидаги кузатувчи эмас — улар тўлақонли иштирокчилар ва тобора кўпроқ ўз фикрларини очиқ билдиришмоқда.
Агар федерал ҳукумат бу хавотирлар билан жиддий шуғулланмаса, келгуси кескинликлар бундан ҳам оғирроқ бўлиши мумкин.
Ҳозирча Сост тинч, аммо Гилгит-Балтистондан чиққан сигнал жуда аниқ.
