Хитой-Покистон иқтисодий йўлаги (ХПЕК) 2015 йилда Хитойнинг "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг асосий таркибий қисми сифатида эълон қилинган бўлиб, Жанубий Осиёнинг иқтисодий манзарасини ўзгартириши кутилаётган турли инфратузилма лойиҳаларига 60 миллиард доллардан ортиқ сармоя киритишни ваъда қилган. У айнан Покистон иқтисодиётини ўзгартириш ва Хитойга Гвадар порти орқали Араб денгизига тўғридан-тўғри қуруқлик алоқасини бериш учун мўлжалланган эди. Деярли ўн йил давомида кечикишлар, тугалланмаган лойиҳалар ва ўсиб бораётган қарзлардан сўнг, Пекин ҳам, Исломобод ҳам "CPEC 2.0" деб номланган лойиҳани ишга туширдилар. Иккинчи босқичда асосий эътибор оғир инфратузилмадан қишлоқ хўжалиги, тоғ-кон саноати, ахборот технологиялари ва махсус иқтисодий зоналар каби соҳаларга қаратилиши керак. Бироқ, биринчи босқич тажрибаси ва маблағ ажратишда иккиланишнинг дастлабки белгилари аллақачон бу тикланишнинг муваффақиятига шубҳа туғдирди.
CПЕC 2.0 янги бошланиш эмас, балки муаммоли лойиҳани қайта шакллантиришга уринишдир. Йўлак тўхтаб қолган лойиҳалар, молиявий қарздорлик ва умидсиз иқтисодий даромадлар билан курашди. Хитойнинг сармоя киритишга тайёрлиги пасайиб кетди, чунки хавфсизлик хатарлари экспоненсиал равишда ўсиб бормоқда ва Покистоннинг фискал ҳолати ёмонлашмоқда. Иккала томон ҳам жавобгарликни ўз зиммасига олади; Хатарлар ошганда Пекин тезда ортга чекинишни исботлади ва Исломобод доимо улкан ваъдаларни бажариш учун зарур бўлган сиёсий барқарорлик ва бошқарувни таъминлай олмади.
Бузилган ваъдалар ва молиявий чекинишлар
Биринчи босқичнинг тарихи кечикишлар, лойиҳаларнинг тўхтатилиши ва бажарилмаган ваъдалар билан ажралиб турди ва бундай муаммоларнинг кўпчилиги ҳозирги кунга ўтди. 2017 йил декабрь ойида Пекин янги молиявий кўрсатмаларни кутиш учун учта йирик йўл лойиҳаси - Дера Исмоил Хон-Жоб йўли, Хуздар-Басима йўли ва Қорақурум автомобиль йўлининг Раикот-Тҳакот қисмини молиялаштиришни вақтинча тўхтатди. Миллиардлаб долларлик лойиҳаларни ўз ичига олган бу танаффус молиявий назорат ёки хавф чегаралари муаммо бўлиб қолганида Хитой қўллаб-қувватлашининг заифлигини кўрсатди.
Бошқа йирик лойиҳалар ҳам бундан қолишмади. Балужистонда кўмирга асосланган йирик электр парки бўлиши режалаштирилган Гадани энергетика лойиҳаси 2017 йилда бекор қилинган. Яқинда, узоқ вақтдан бери CПЕCнинг асосий ташаббуси сифатида эътироф этилган Маин Лине-1 темир йўлини янгилаш, Хитой харажатлар ва шартлар бўйича келишмовчиликлар туфайли уни молиялаштиришдан бош тортганидан сўнг, амалда тўхтатилди. Исломобод энди Осиё тараққиёт банкига муқобил маблағ изламоқда, бу Хитойнинг бошқа ресурсларни жалб қилишни истамаслигининг яққол белгисидир.
Покистоннинг сўнгги йиллардаги молиявий қийинчиликлари бу муаммоларни янада чуқурлаштирди. 2024 йил ўрталарига келиб, мамлакатнинг Хитой электр энергияси ишлаб чиқарувчиларига CPEC бўйича тўловлари 401 миллиард рупияга етди, бу атиги бир йил ичида 44 фоизга ўсди. Ушбу қарздорликлар ҳамкорлар ўртасидаги муносабатларни кескинлаштирди ва Хитойнинг кейинги инвестицияларини рағбатлантирмади. CPEC лойиҳаларини амалга оширувчи электр энергияси компаниялари бир неча бор тўловларнинг кечиктирилиши ҳақида шикоят қилишган, бу эса инвесторларнинг ишончини пасайтиради ва келажакдаги музокараларни мураккаблаштиради.
Кўпинча CПЕCнинг тож марвариди сифатида таърифланадиган Гвадар мисоли шуҳратпарастлик ва натижа ўртасидаги фарқни кўрсатади. Катта сармоя киритилганига қарамай, порт 2022-23 йилларда Покистоннинг денгиз орқали савдосининг бир фоизидан камроғини амалга оширди. Унинг имкониятлари чеклангани, атрофидаги инфратузилма яхши ривожланмагани, ваъда қилинган махсус иқтисодий зоналар ишга тушмагани буларнинг барчаси унинг салоҳиятига тўсқинлик қилди. Порт атрофида етарли даражадаги автомобиль, темир йўл ва муҳандислик тармоқларининг йўқлиги, сурункали кечикишлар минтақавий логистика маркази бўлиши керак бўлган нарсани амалга ошмаган умидлар рамзига айлантирди.
Структуравий тўсиқлар
Ушбу муваффақиятсизликларнинг асосий сабаблари тизимли ҳисобланади. Хитойнинг лойиҳаларни молиялаштиришга тайёрлиги ўзининг хавф-хатар ҳисоб-китоблари билан чекланган. Ноаниқ даромад, доимий хавфсизлик таҳдидлари ёки сезиларли валюта ва бошқарув хатарлари билан боғлиқ лойиҳалар энди Пекинда ўн йил аввалгидек иштиёқ уйғотмаяпти. Покистоннинг тўлов мажбуриятларини бажаришга ва барқарор сиёсий ва хавфсизлик шароитларини таъминлашга қодир эмаслиги Хитойнинг янги мажбуриятларга бўлган иштаҳасини янада пасайтирди.
Покистоннинг бошқарув ва амалга ошириш рекорди яна бир муҳим омил ҳисобланади. Ер олишдаги сурункали кечикишлар, бюрократик сансалорлик, ортиқча харажатлар ва коррупция кўплаб лойиҳаларнинг амалга оширилишини секинлаштирди. CPEC имтиёзларини тақсимлаш бўйича федерал ҳукумат ва вилоятлар ўртасидаги келишмовчиликлар сиёсий консенсусга янада путур етказди. Кўплаб лойиҳаларга асос бўлган молиявий модель ҳам барқарор бўлмаган. Кўпинча хорижий валютада ифодаланган ва белгиланган электр энергиясини сотиб олиш шартномаларига боғлиқ бўлган мажбуриятлар билан Покистоннинг қадрсизланаётган рупияси ва тўлов балансининг такрорий инқирозлари ушбу мажбуриятларга хизмат кўрсатишни тобора қийинлаштирди.
Хавфсизлик муаммолари бу муаммоларни янада кучайтиради. Балужистондаги доимий тартибсизликлар ва CPEC билан боғлиқ инфратузилмага вақти-вақти билан ҳужумлар харажатларни оширди ва инвестицияларни тўхтатди. Маҳаллий жамоалар кўпинча йўлакнинг афзалликларидан четда қолаётгандек ҳис қилишади, бу эса норозиликни кучайтиради ва лойиҳанинг сиёсий қонунийлигини янада пасайтиради.
Хавф остидаги келажак
Ҳозирда қишлоқ хўжалиги, тоғ-кон саноати ва махсус иқтисодий зоналарга урғу бераётган CPEC 2.0 атрофидаги шов-шувлар бу тузилмавий камчиликларни яшира олмайди. Бошқарув, молия ва маҳаллий аҳолини жалб қилиш соҳаларида туб ислоҳотлар бўлмаса, янги босқичда эскиларнинг хатосини такрорлаш хавфи бор. Покистоннинг ўсиб бораётган қарзлари ва молиявий инқирози инвесторларни ўз вақтида тўловларни амалга оширишга ишонтиришни қийинлаштиради. Хитойнинг иқтисодий секинлашуви ва хорижда хавф таъсирининг кучайиши унинг капитални қаерга жойлаштиришни тобора танлаб олишини англатади. Иккала томон ҳам ташаббусни сақлаб қолиш учун зарур бўлган қийин танловларга тайёр эмас.
CПЕC бир вақтлар "Бир макон, бир йўл" ташаббусининг флагмани сифатида илгари сурилган бўлиб, Хитой пойтахти ва Покистон стратегик географияси қандай қилиб минтақавий боғлиқликни қайта шакллантириш учун бирлашиши мумкинлигини кўрсатган. Аксинча, у салоҳиятли бошқарув, шаффоф молиявий келишувлар ва барқарор сиёсий мажбуриятларга мос келмайдиган улкан инфратузилма кўринишларининг чегаралари ҳақида эҳтиёткорона мисолга айланди. Агар бу асослар ўзгармаса, CPEC 2.0 унинг чемпионлари даъво қилган ютуқ бўлиши даргумон. Бу, эҳтимол, бажарилмаган ваъдалар ва камайиб бораётган даромадлар билан белгиланган лойиҳанинг яна бир боби сифатида эсда қолади.
“Zamin”ни Telegram'да ўқинг!
