Иштаҳанинг йўқолиши ташхис эмас. Аммо бу соғлиқ билан боғлиқ жиддий муаммолар ёки шунчаки тушунмовчилик белгиси бўлиши мумкин. Қуйида тушуниб олиш мумкин бўлган бир нечта умумий омиллар ҳавола қилинади.
1. Ёш
Иштаҳа кўпинча ёш билан боғлиқ. Эҳтимол, бу одамнинг ёши ўтгани сайин метаболизм секинлашиши ва организмга ёшликдагига қараганда камроқ калория кераклиги билан боғлиқдир.
Аммо бошқа сабаблар ҳам истисно қилинмайди. Олимлар кекса одамларда иштаҳа учун масъул бўлган грелин гормони етарли даражада ишлаб чиқарилмаслиги мумкин, деб тахмин қилади. Ёки сезги аъзоларининг фаолияти ўзгариб бормоқда ва одамлар ёшликдагидек овқатдан завқ олмайдилар.
Тадқиқотлар ҳали ҳам давом этмоқда. Аммо бу аниқ тасдиқланган: ёшимиз қанча катта бўлса, шунча кам овқат еймиз.
2. Юқори жисмоний ёки руҳий стресс
Кун бўйи ўзингизни ғилдирак ичидаги олмахон каби ҳис қилсангиз, бирор жойга шошилсангиз, нимадандир ташвишлансангиз ва кечқурун оёқларингиз ҳолдан тойиб йиқилиб қолса, иштаҳанинг пасайишига ҳайрон бўлмаслик керак.
Ҳаддан ортиқ чарчаганингизда организм энергияни нимага сарфлашни танлашга мажбур бўлади: елиб югуришми ёки энергия талаб қиладиган овқат ҳазм қилиш. Ишлардан орта олмасангиз, мия ошқозон-ичак тракти фаолиятини пасайтиради. Сиз шунчаки овқат ейишни хоҳламайсиз.
3. Аёлларда ҳомиладорлик даври
Кўплаб бўлғуси оналар кўнгил айниши ва иштаҳа йўқолишига дуч келишади. Аксар ҳолларда бу биринчи триместрда содир бўлади.
Ҳомиладорлик даврида иштаҳа пасайишининг аниқ сабаби номаълум. Аммо мутахассисларнинг таъкидлашича, бу нарса организмнинг гормонал қайта тузилиши, таъм ва ҳидларга нисбатан сезгирликнинг ошиши билан боғлиқ жараён. Эҳтимол, яхши кўрган овқатдан воз кечиш эволюцион механизмдир: шу тарзда онанинг организми ҳомилани унинг ривожланишига потенсиал зарарли бўлган моддалардан ҳимоя қилишга ҳаракат қилади.
4. Об-ҳаво
Ёзги жазирамада кеч куз ёки қишки қаҳратонга қараганда анча кам овқатланишни хоҳлаб қоласиз. Гап шундаки, озиқ-овқат тана терморегуляция тизимининг бир қисмидир. Совуқ қоцак, иссиқ бўлиш учун кўпроқ калорияларни истеъмол қилишга мойилмиз. Иссиқда эса танани қўшимча иситиш керак эмас ва шунинг учун овқат эътиборсиз қолдирилади.
5. Кайфият
Кимнингдир иштаҳаси асабийлик туфайли йўқолади, кимдадир, аксинча, стресс қўшимча овқатланишга ундайди. Олимлар ҳали ҳам ҳис-туйғулар ва овқатланиш хатти-ҳаракатларини боғлайдиган умумий алгоритмни кашф қилишмади. Аммо овқатланиш истаги кўп жиҳатдан кайфиятга боғлиқлиги аниқ. Шу билан бирга, ҳар бир инсон учун бу алоқа индивидуалдир.
6. Чекиш
Никотиннинг қўшимча таъсири бор: озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжни камайтиради.
7. Ўткир респиратор вирусли инфекция ва бошқа касалликларнинг авж палласида
Лептин — бу сизга тўйинганлик ҳиссини берадиган гормон. Аммо шу билан бирга, бу модда инфекцияга қарши иммунитет реакциясида фаол иштирок этади.
Шамоллаш, грипп, бошқа юқумли касалликларнинг кучайиши билан лептин даражаси ортади — бу организмга патоген ҳужумни қайтаришга имкон беради. Аммо гормон кўпайгандан сўнг, ўз-ўзидан тўйинганлик ҳисси пайдо бўлади. Шунинг учун касал одамлар кўпинча овқат ейишдан бош тортадилар.
8. Баъзи дори-дармонларни қабул қилиш
Иштаҳанинг пасайиши антибиотикларнинг қўшимча таъсиридан бири бўлиши мумкин. Аммо бошқа дорилар баъзида овқатланиш истагини камайтиради. Кодеин ва морфинга асосланган оғриқ қолдирувчи воситалар, шунингдек, диуретиклар, шундай реакцияларга олиб келади.
9. Руҳий бузилишлар
Иштаҳанинг йўқолиши депрессиядан ҳам келиб чиқиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Овқатланишни истамаслик билан бевосита боғлиқ бўлган яна бир кенг тарқалган руҳий касаллик — бу анорексия нервоз хасталигидир. Буни шифокорлар вазн ортишидан қўрқиб овқат емасликдан келиб чиқадиган ҳолат деб аташади.
10. Овқат ҳазм қилиш тизими касалликлари
Иштаҳанинг ўзгариши ичак яллиғланиши ва Крон касаллигининг илк аломатларидан бири бўлиши мумкин.
11. Вирусли гепатит ва жигарнинг бошқа шикастланишлари
Овқат ҳазм қилиш тизимидаги энг муҳим аъзолардан бири бу жигар. Бу орган моддаларни саралайди, уларни токсинлардан тозалайди ва шундан кейингина уларни умумий қон оқимига ўтказади. Вирусли гепатит ва бошқа жигар касалликлари оқибатида у ўз вазифаларини бажаришни тўхтатади.
Касалланган жигарга ортиқча юкламаслик ва унга тикланиш имкониятини бериш учун танада иштаҳанинг намоён бўлиши учун жавоб берадиган гормонлар, ферментлар ва бошқа моддалар ишлаб чиқариш камаяди.
12. Юрак-қон томир касалликлари
Иштаҳанинг йўқолиши сурункали юрак етишмовчилиги белгиларидан биридир. Бундан ташқари, овқат ейишни истамаслик ривожланаётган юрак хуружи ва юрак нуқсонлари билан боғлиқ.
13. Эндокрин касалликлар
Қалқонсимон без зарур бўлгандан кўра камроқ гормонлар ишлаб чиқарса (бу ҳолат гипотериоз деб аталади), иштаҳа сезиларли даражада камаяди. Бироқ вазн ортиши мумкин.
14. Темир танқислиги
Вазн йўқотиш билан бирга иштаҳа пасайиши, айниқса, буларнинг барчаси чарчоқ, энергия етишмаслиги ҳисси билан бирга бўлса, танада темир танқислигининг энг характерли белгиларидан биридир.
15. Саратон
Иштаҳанинг пасайиши кўпинча саратон касалликлари билан бирга келади, масалан:
- ошқозон саратони;
- ошқозон ости бези саратони;
- йўғон ичак саратони;
- тухумдон саратони.
Иштаҳани тиклаш керакми?
Бир томондан, иштаҳани камайтириш қулай нарсадир. Кимдир диета қоидаларидан азият чекади ва сиз диетанинг калория миқдорини ўз-ўзидан камайтирасиз.
Бошқа томондан, иштаҳа етишмаслигидан хурсанд бўлмаслик керак. Чекланган овқатланиш билан сиз камроқ озуқа оласиз. Ва бу гиповитаминоз, гемоглобин даражасининг пасайиши, анемия ва янада жиддий муаммоларга олиб келиши мумкин.
Иштаҳа пасайишининг узоқ муддатли оқибатларининг қандай бўлиши бу ҳолатни келтириб чиқарган сабабларга боғлиқ. Ғамгин ёки иссиқ туфайли овқат ейишни хоҳламасангиз, бу бошқа нарса. Мабодо иштаҳанинг йўқолиши жигар, юрак ва ҳатто саратон касаллиги билан боғлиқ бўлса, шошилинч чоралар кўриш зарур.
Овқат ейишни хоҳламасангиз, нима қилиш керак?
Биринчидан, ўзингизга ғамхўрлик қилинг, хотиржам бўлинг. Иштаҳангиз ташқи сабабларга кўра камайган бўлса, масалан, иссиқлик, чарчоқ, ташвишлар туфайли, бу ҳолда овқатланиш истаги стресс омиллари йўқолиши биланоқ қайтади.
Аммо ҳаётингизда ҳамма нарса ўз ўрнида бўлса ҳам, иштаҳангиз йўқолса ёки овқатга бефарқлик бир неча ҳафта давом этса, терапевтга мурожаат қилинг.
Баъзи ҳолларда анализ топширишга тўғри келиши мумкин. Улар орасида:
- умумий ва биокимёвий қон таҳлиллари;
- қалқонсимон без гормонларини текшириш;
- гепатит учун тестлар;
- дори таркиби учун пешоб таҳлили;
- ички органларнинг ултратовуш текшируви.
Буларнинг барчаси иштаҳанинг йўқолиши сабабини топишга ёрдам беради. Таҳлилларга қараб, шифокор даволанишни буюради ёки ихтисослашган мутахассис — эндокринолог, кардиолог, онколог, гепатолог, психотерапевтга юборади.
“Замин” янгиликларини “Twitter”да кузатиб боринг
