Фото: Getty Images
АҚШнинг кенг кўламли урушнинг уч йили давомида Украинага кўрсатиб келинган ҳарбий ёрдами тўхтатилиши мумкин. Ҳар ҳолда, Америка президенти Доналд Трамп бу вариантни истисно қилмайди ва Киевга мудофаа ёрдами юкини Европа зиммасига тушиши керак, деб ҳисоблайди. Бу Украина учун нимани англатади?
Украина қуролли кучлари учун Америка қуролларини етказиб бериш президент Жо Байден даврида имзоланган шартномалар бўйича давом этмоқда. Режага кўра, бундай ёрдамларни етказиб бериш 2025 йил охиригача давом этиши керак. Тўғри, бу Оқ уйнинг янги раҳбари розилиги билан уларни тўсатдан узиб қўйиши мумкин бўлган «кутилмаган ҳолатлар»ни истисно қилмайди.
Аммо Украина расмийларига кўра, фронтдаги қуролларнинг қарийб 40 фоизи аллақачон Украинада ишлаб чиқарилган. Қолгани — ҳали ҳам европалик ва америкалик ҳамкорлар томонидан етказиб берилмоқда.
Ўтган йилнинг ўзида Украина ҳарбий-саноат комплекс 9 миллиард долларлик маҳсулот ишлаб чиқарган. Шу билан бирга, Стратегик саноат вазирлиги раҳбари Герман Сметаниннинг ҳисоб-китобларига кўра, саноат-саноат комплексининг салоҳияти икки баравар юқори.
«Украина корхоналари ўтган йили икки баравар кўпроқ, тахминан 20 миллиард долларлик мудофаа маҳсулотларини ишлаб чиқаришга қодир эди», — дейди у.
Ҳозирда Киевнинг асосий саъй-ҳаракатлари ўзидаги ишлаб чиқариш ва Европа Иттифоқи мамлакатлари кўмагида Америка қуролларининг катта қисмини алмаштиришга қаратилган — Трамп Киевга ёрдамни тўхтатгудек бўлса, бу фронтдаги муваффақиятсизликка сабаб бўлмаслиги учун.
Ички ишлаб чиқариш
Украинанинг мудофаа масалалари билан шуғулланувчи юқори мартабали мулозими BBC’га тушунтиришича, аслида Киев фақат бир нечта турдаги қуроллар бўйичагина АҚШга жуда боғлиқ.
Масалан, бу асосий ўт очиш воситаси ва фронтдаги «энг кўп ишлатиладиган» — разведкачи, зарбдор ҳамда FPV-дронларига тааллуқли эмас. Уларнинг мутлақ кўпчилиги Украинадаги хусусий ва давлат компаниялари томонидан йиғилади.
Украина корхоналари снарядлардан тортиб қанотли ракеталаргача бўлган турли қуролларни ишлаб чиқаради. Фото: Ukrinform
Бундан ташқари, сўнгги ярим йил ичида украиналиклар, биринчи навбатда, Хитой ва АҚШдан етказиб бериладиган барча асосий бутловчи қисмларни ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш устида ишламоқда.
Бу иш деярли якунланди — Украинада ишлаб чиқарилган дронларнинг 95 фоизи Украина бутловчи қисмларидан йиғилган.
Украинанинг энг йирик хусусий мудофаа компанияларидан бири Ukrainian Armor раҳбари Владислав Белбаснинг сўзларига кўра, FPV-дронларидан ташқари, ҳарбий-саноат комплекси зирҳли транспорт воситалари, миномётлар, артиллерия тизимларига бўлган ўз эҳтиёжини тўлиқ, шунингдек, ўқ-дориларга бўлган эҳтиёжни қисман қоплайди.
«Биз ўзимизнинг ўқ-дорилар ишлаб чиқаришни фаол ривожлантирмоқдамиз — ҳозирнинг ўзидаёқ биз совет калибридаги ўқ-дориларни барча ғарблик ҳамкорларимиздан кўпроқ ишлаб чиқармоқдамиз», — дея қайд этди Белбас.
Шунингдек, Украина ҳукумати Европа қурол ишлаб чиқарувчилари билан қўшма корхоналар яратиш устида фаол ишламоқда. Аллақачон зирҳли техникалардан тортиб ракеталаргача бўлган турлича қурол-яроғ намуналарини биргаликда ишлаб чиқариш билан шуғулланадиган ўнга яқин шундай корхоналар ишламоқда.
Украинага тақдим этилган Американинг F-16 қирувчи самолётларига хизмат кўрсатиш ҳам муаммога айланмаслиги керак, дея таъкидлайди Киевдагилар.
«Европада бунга ихтисослашган битта корхона бор, шунинг учун АҚШ ёрдамини алмаштириш мумкин», — дейди BBC’га украиналик мулозим.
Starlink сунъий йўлдош алоқаси билан ҳам худди шундай. Компаниянинг ўзи ва унинг эгаси Илон Маск украиналик ҳарбийларни ушбу технологиядан маҳрум қилишни режалаштирмаётганига қарамай, агар бу содир бўлса, Украинада аллақачон бир нечта муқобил вариантлар мавжуд. Улардан бири Starlink ишламайдиган Курск областида синовдан ўтказилди.
Жиддий қарамлик
Бироқ, украиналик амалдорнинг сўзларига кўра, ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимлари ва улар учун ракеталар бўйича АҚШга қарамлик ҳамон критик даражада қолмоқда.
Гап биринчи навбатда баллистик ва аэробаллистик нишонларни уриб тушириши мумкин бўлган Patriot ҳаво ҳужумидан мудофаа тизими ҳақида кетмоқда.
«Алмаштириш устида ишлаяпмиз. Аммо дунёда ўз ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларини ишлаб чиқарадиган саноқли давлатлар бор. Шунинг учун америкаликлар ўрнига бошқасини топиш анча қийин бўлади», — дея қайд этади BBC суҳбатдоши.
2023 йил 12 май куни Киев осмонида уриб туширилган «Кинжал» ракетасининг жанговар қисми. Бундай ракеталарни фақат Patriot зенит-ракета комплекслари уриб тушириши мумкин. Фото: Getty Images
Володимир Зеленский Украина Американинг Patriot зенит-ракета мажмуасига ўхшаш тизим ишлаб чиқаётганини айтган. BBC манбаларига кўра, ушбу ишланма ҳали тугалланмаган, бироқ унинг устидаги ишлар «фаол давом этмоқда».
Бунга параллел равишда украиналик ишлаб чиқувчилар душман ҳаво нишонларини уриб тушириш учун бошқа ечимларни топишга ҳаракат қилмоқда, бу эса Ғарбнинг тақчил бўлган ҳаво ҳужумидан мудофаа ракеталарини тежаш имконини беради.
Сўнгги ҳафталарда бу борада муайян ютуқларга эришилди. Россия ҳар кеча Украина шаҳарлари бўйлаб учираётган Shahed типидаги зарбдор дронлар Украинанинг арзонга тушган дронга тутувчи воситалари орқали иккинчи марта муваффақиятли уриб туширилиши қайд этилди. Бу маълумотни BBC’нинг икки манбаси тасдиқлади.
Киевнинг америкалик қуролсозларга яна бир жиддий қарамлиги бор. Гап баравар ўт очиш реактив тизимлари, биринчи навбатда HIMARS ва улар учун ўқ-дорилар ҳақида кетмоқда.
2022 йилнинг ёзида бундай тизимлар фронтда ўзини жуда самарали кўрсатганди. Гарчи кейинги йилларда уларнинг самарадорлиги Россия радиоэлектрон реактив тизими қаршилиги туфайли (бу Американинг GMLRS ракеталарининг аниқлигига бевосита таъсир кўрсатди) бироз пасайган бўлса-да.
Шунга қарамай, Himars тизимлари ҳали ҳам Украина ҳарбийлари қўлида даҳшатли қурол бўлиб қолмоқда.
HIMARS учун ракеталар
Бошқарилувчи GMLRS ракеталари 2022 йил ёзида Украина қуролли кучларининг энг муҳим зарба воситасига айланганди. Ўшанда Украина армияси уларни қўллаш тактикасини ишлаб чиққан ва Россия ўқ-дори омборларига зарбалар берган.
Бу тактика шунчалик самарали эдики, россияликларни фронтдаги қисмларга таъминот етказиб бериш тизимини ўзгартиришга мажбур қилди.
90 километргача масофадаги нишонга етиб борадиган бу ракеталар икки турдаги жанговар қисмлар — осколкали-фугас ёки кассетали қисмлар, шунингдек, икки турдаги нишонга олиш тизимлари — сунъий йўлдош ва инерциал тизимлар билан жиҳозланган.
Ракета жанговар қисмининг юқори аниқлиги ва қуввати ёйилиш тезлиги билан тўлдирилади — ғилдиракли HIMARS ёки занжирли MLRS учириш мосламалари разведка маълумотларини олгандан кейин қисқа вақт ичида зарба бериш имконини беради.
Ушбу учириш мосламалари учиш масофаси 300 километргача бўлган ATACMS ракеталари учун ишлатилади.
Россия қўшинлари GMLRS’га қарши туриш усулларини синаб кўрган бўлса-да (улар билан радиоэлектрон кураш тизимлари, сунъий йўлдош навигациясига таъсир қилиш ёки зенит ракеталари билан уриб тушириш орқали курашмоқда), зарбадан тўлиқ ҳимояланишнинг иложи йўқ — айниқса, у кутилмаганда берилганда.
Муаммо шундаки, GMLRS бошқа снарядлардан фарқли ўлароқ, фақат АҚШдаги Lockheed Martin заводларида ишлаб чиқарилади. Ишлаб чиқаришни кенгайтириш мураккаб вазифа, чунки ракетада юқори технологияли деталлар кўп.
Бундан ташқари, ушбу ракеталарнинг Украинада кўрсатган юқори самарадорлиги бутун дунёда уларга бўлган талабни оширди ва энди Украинанинг кўплаб рақобатчилари бор.
Бу ракеталарни алмаштиришнинг иложи йўқ. На миқдор, на сифат жиҳатидан.
Зенит ракеталар
Зенит-ракета комплекслари учун ракеталар ҳамда ЗРКнинг ўзи Украина учун жуда муҳим — бутун давлатнинг ҳаво ҳужумидан мудофааси қуруқликдаги комплексларга боғлиқ. Бу тизимларнинг катта қисмини эса АҚШ зенит-ракета комплекслари ташкил этади.
Ҳаво ҳужумидан мудофаа ракеталари аҳамиятини камайтириб бўлмайди — улар энг кўп сарфланадиган материалга айланган, бундан ташқари, Россия сохта нишон дронларини тобора фаолроқ қўллай бошлаганидан сўнг, бундай ракеталар сарфланиши ошди.
Бундан ташқари, Украина Европадаги иттифоқчиларидан оладиган ва Россия қанотли ракеталарига қарши қўллайдиган F-16 қирувчи самолётлари ҳам Америка ўқ-дориларидан фойдаланади.
Зенит ракеталари Украинага икки сабабга кўра керак. Биринчидан, улар мамлакат инфратузилмасини ҳалокатли ракета зарбаларидан ҳимоя қилишга ёрдам беради.
Ҳар сафар украин ҳарбийлари Россия қанотли ракетасини уриб туширганини хабар қилса, бу унга камида иккита зенит ракета отилганини англатади — бу ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларининг одатий амалиёти.
Украина қуролли кучларининг F-16 қирувчи самолётлари ҳаво нишонларини тутиш учун ишлатилади ва улар учун ҳам Америка ракеталари керак. Фото: Getty Images
Катта эҳтимол билан, уриб туширилмаган ракеталарни ҳам уриб туширишга ҳаракат қилишган ва ҳар бир уриниш учун камида иккита зенит ракета ишлатилган.
Баъзи ҳолларда, масалан, Россиянинг «Кинжал» гипертовушли ракетаси ёки «Искандер» баллистик ракетаси зарбасини қайтаришда фақат Американинг Patriot ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимидан PAC-3 ракеталарини ишлатиш самарали бўлиши мумкин.
Бир неча ойдирки, Россия узоқ масофали дронлар билан ёпирилма зарба беришда ҳаво ҳужумидан мудофаа кучларига юклама тушириш учун махсус сохта дрон нишонларини қўлламоқда.
Украина қирувчи самолётлари қанотли ракеталар билан қандай курашаётган бўлса, дронлар билан ҳам авиация ёрдамида — зарбдор ҳамда транспорт вертолётлари ва ҳатто енгил пулемётлар билан қуролланган енгил моторли самолётлар ёрдамида курашишни ўрганишди.
Снарядлар
Тактик дронлар, биринчи навбатда, FPV-дронлар фронтдаги энг самарали қурол турларидан бирига айланди.
Ингичка оптик толали шнур орқали бошқариладиган дронлар пайдо бўлганидан сўнг, улар радиоэлектрон кураш тизимлари учун заиф бўлмай қолди. Бундай дронлар зирҳли техника колоннаси ҳужумини тўхтата олади, улар ҳатто алоҳида аскарларни ҳам овлайди.
Шахсий таркиб жиддий тақчиллигини бошдан кечираётган Украина қуролли кучлари учун FPV-дронлар ҳақиқий нажот бўлди, чунки улар россияликлар сон жиҳатдан устун бўлган тақдирда ҳам мудофаани сақлаб қолиш имконини беради.
Фронт чизиғининг кўплаб участкаларида позицияларни бир неча километрлик полоса ажратиб туради. Ва ҳужум пайтида душман позицияларига етиб бориш учун шу масофани босиб ўтиш керак.
Бироқ дронларнинг ўзига яраша камчиликлари ҳам бор. Биринчи навбатда, ҳар бир дрон алоҳида оператор томонидан бошқарилади ва шунинг учун дронларнинг оммавий қўлланиши операторлар сонига боғлиқ.
Иккинчидан, Украинада дронлар ишлаб чиқариш портловчи моддалар миқдори билан чекланган — зарядлар шунчаки етарли эмас.
Шунинг учун оддий артиллерия снарядлари урушда энг муҳим зарба бериш воситаси ва энг кўп талаб қилинадиган ресурслардан бири бўлиб қолмоқда. Ҳавода зарбаларни йўналтирувчи дрон бор бўлса, замонавий гаубицалар аниқлиги турли нишонларни йўқ қилиш учун етади.
Украина қуролли кучлари фойдаланаётган ҳар бир 155 миллиметрли М107 снаряди етти килограммдан сал камроқ портловчи моддани ўз ичига олади ва унинг корпуси 36 килограммлик пўлат бўлакларидан иборат.
Америкадан ўқ-дорилар етказиб берилиши Украина учун жуда муҳим, бироқ 2022 йилдан бери Украинанинг ҳамкор давлатлари коалицияси («Рамштайн гуруҳи») ўқ-дорилар ишлаб чиқаришни сезиларли даражада кенгайтиришга эришди.
Энг ёмон сценарий
Аввалига Американинг Украинага ёрдами тўхтатилиши воқеалар ривожининг энг ёмон сценарийларидан бири сифатида кўриларди, аммо энди бунинг эҳтимоли ошди ва унга тайёргарлик кўриш керак.
Wall Street Journal газетаси билан суҳбатлашган ҳарбий экспертлар апокалиптик бўлмаса-да, анча хавотирли башоратлар билдирган.
«Биз Европага ўқ-дорилар ишлаб чиқаришни кўпайтириши учун яна бир йил беришга, эҳтимол, ярим йил ёки бир йил бардош бера оламиз [...] Биз йўқотишларга дучор бўлишимиз, эҳтимол, ҳудуднинг бир қисмини йўқотишимиз мумкин. Аммо қийинчиликларга қарамай, жанг қилишдан бошқа иложимиз йўқ», дейди Украинанинг «Омон қайт» хайрия фонди катта таҳлилчиси Микола Белесков.
«Гарчи назарий жиҳатдан Европа АҚШ харажатлари даражасига етиши мумкин бўлса-да, мен унда керакли қуролларнинг барча номенклатурасини таъминлаш имкониятини кўрмаяпман ва ҳаво ҳужумидан мудофаа тизими ракеталари каби баъзи муҳим тоифалар бўйича миқдор муаммоси тезда пайдо бўлади», — дейди Швеция мудофаа университети эксперти Оскар Йонссон.
Ҳаво ҳужумидан мудофаа ракеталарини алмаштириш имконсиз. Уларни ишлаб чиқаришни кўпайтириш ҳам осон иш эмас — янги ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш билан боғлиқ соф технологик қийинчиликлардан ташқари, инвестициялар, ташкил этиш муаммоси ҳам бор.
Иқтисодий нуқтайи назардан, Европа Иттифоқи ўзига хос тузилма бўлиб, у АҚШ ёки Россиядан битта миллий ҳарбий саноат мавжуд эмаслиги билан ажралиб туради.
Европаликлар ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш масалаларини бир вақтнинг ўзида ҳал қилишларига тўғри келса-да, улар буни ҳарбий саноат комплексини ислоҳ қилиш билан бир вақтда амалга оширишга ҳаракат қилмоқда.
Бу мураккаб жараёнлар охирига етишига ҳали борлигида украинлар фронтда артиллерия ва ҳатто ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимини янги турдаги дронлар билан алмаштириш орқали, яъни ўзлари яхши уддалаётган усуллар билан анча самарали ечимларни топишга муваффақ бўлмоқда.
Манба: Kun.uz
Ctrl
Enter
Хато топдИнгизми
Иборани ажратиб Ctrl+Enter тугмасини босингМавзуга оид янгиликлар
