Stress nima? Avvalo, bu insonning tashqi muhit ta’siriga moslashish reaksiyasi. Muayyan vaziyat yoki turli voqea-hodisalar organizmni muvozanatdan chiqaradi. Qolaversa, bu ta’sirlar yoqimli yoki yoqimsiz bo‘ladimi — organizm uchun muhim emas. Odatiy vaziyatni buzish stress holatiga olib keladi. Buning sabablari ham turlicha. Har bir insonning organizmida o‘ta shaxsiy sozlamalari bor, shuning uchun biror omil bir odamga umuman ta’sir qilmaydi, ikkinchisi esa vaziyatni juda keskin, og‘ir boshdan kechiradi.
Amerikalik fiziolog Valter Kannon stressni universal omon qolish reaksiyasi deb ta’riflagan, olimning fikricha stress har doim ham inson uchun yomon va zararli emas.
Stressning uch bosqichi mavjud: mobilizatsiya, qarama-qarshilik va charchoq. Odatda, birinchi ikki bosqich odamga jiddiy muammolarni keltirib chiqarmaydi, lekin uchinchisi nafaqat psixikada, balki somatikada ham xavfli buzilishlarga sabab bo‘lishi mumkin.
Kimlardir ko‘p kasalliklar stress tufayli yuzaga keladi deb hisoblaydi. Ehtimol, ko‘p emasdir lekin yetarlicha ekani isbotlangan. Stress ta’sir qilishining davomiyligi va intensivligi bilan organizm va ruhiyat zaiflasha boshlaydi. Uzoq muddatli stressli sharoitlar, ko‘pincha qayg‘uga aylanib, hayot maromini buzadi. Ko‘pincha bu uyqusizlik bilan kechadigan nevroz, xavotir, depressiya kabi psixo-emotsional kasalliklarga olib keladi. Bora-bora xotira, diqqat, fikrlash kabi kognitiv funksiyalar buziladi. Uzoq muddatli hissiy ortiqcha zo‘riqish deyarli barcha organlar va tizimlarga ta’sir qilmay qolmaydi.
Quyida kasbiy va shaxsiy stressning salbiy ta’sirlarini ko‘rib chiqing.
Gripp va O‘RVI
Surunkali stress holatida bo‘lganimizda, isitma bilan birga keladigan gripp, O‘RVI, tonzillitni keltirib chiqaradigan virusli va bakterial infeksiyalarni yuqtirish xavfi ortadi.
Migren
Ortiqcha stress ostida bo‘lganimizda, mushaklarimiz taranglashadi. Bu reaksiya avtomatik ravishda ishga tushadi va u tanani og‘riq va shikastlanishdan himoya qilish usulidir. Zo‘riqish har doim bo‘shashish bilan tugaydi, ammo stress uzoq davom etadigan bo‘lsa, mushaklarning doimiy zo‘riqishi bosh og‘rig‘iga va og‘irroq holat — migren hujumlariga olib keladi.
Yurak-qon tomir kasalliklari
Stress yurak-qon tomir va nafas olish tizimlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, gormonlar (adrenalin, norepinefrin, kortizol) ta’sirida qon tomirlarining torayishi kuzatiladi, bu esa o‘z navbatida qon bosimini, pulsni va nafas olish tezligini oshiradi. Yurak-qon tomir tizimining bunday me’yordan ortiq ishlashi insult yoki infarkt kabi qo‘rqinchli asoratlarga yetaklaydi.
Qaramlik
Uzoq muddatli stressli sharoitlar xatti-harakatlarning buzilishiga olib keladi — spirtli ichimliklar, giyohvandlik, ovqatlanish tartibining buzilishi singari.
Uyqusizlik
Stress fonida psixo-emotsional stressning kuchayishi uyqusizlikka sabab bo‘ladi. Odamda uxlash istagi bor, charchoq bor, lekin sira uyqu kelmaydi — bezovta qiluvchi fikrlar, hozirgi, o‘tmish yoki kelajak haqidagi siklik chuqur o‘ylash uning uxlab qolishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Biroz vaqt o‘tgach, uning xavotirli o‘y-fikrlari uyquning boshlanishiga xalaqit bera boshlaydi: “Uxlab olish uchun juda oz vaqt qoldi, men zudlik bilan uxlab qolishim kerak, nega uxlay olmayapman?” Ammo uxlab qolsangiz ham uyquning normal chuqurligiga erisha olmaysiz va yuzaki, sayoz uyquda odam har qanday shovqindan osongina uyg‘onadi, atrof-muhitni, vaqtni tekshiradi. Ushbu buzilishlar “psixofiziologik uyqusizlik” deb ataladi va ko‘pincha quyida tavsiflangan boshqa muammolarni shakllantirish uchun asos bo‘ladi.
Asteniya
Ko‘pincha asteniya charchoq bilan chalkashib ketadi, binobarin ular ikki xil holatni aks ettiradi. Charchoq ishdan keyin paydo bo‘ladi — aqliy yoki jismoniy — bu bizga dam olishimiz kerakligini ko‘rsatadigan fiziologik holat. Dam olishdan keyin charchoq yo‘qoladi. Asteniya esa dam olishdan keyin ham o‘tmaydigan holat bo‘lib, bemorni ertalab ham uyqudan keyin, kunduzi ham bezovta qiladi. Asteniya uzoq davom etgan psixo-emotsional haddan tashqari zo‘riqish, dam olish mexanizmlarining buzilganligi haqida signaldir — miya charchagan, ammo dam ololmaydi, chunki u doimiy stressli holatda. Asteniya shifokorga uchrash, dori-darmonlarni qabul qilish yoki dori-darmonsiz davolanishni talab qiladigan psixoterapiyani talab qiladigan sindromlardan biridir.
Vaznning o‘zgarishi
Odatda har doim asteniya yoki depressiya bilan birga keladi. Vaznning o‘zgarishi ham yuqoriga, ham pastga bo‘lishi mumkin, ikkalasi ham psixologik sabablar bilan bog‘liq. Og‘irlik o‘zgarishining shakllanishidagi muhim nuqtalardan biri uyqu buzilishidir. Uyqu vaqtida agar uning talab qilinadigan davomiyligi va sifati kuzatilsa, qand darajasi va glyukoza almashinuvining boshqa ko‘rsatkichlari pasayadi. Agar uyqu buzilgan bo‘lsa, kechasi qand darajasida zaruriy pasayish bo‘lmaydi. Bu o‘z navbatida, vaznning o‘zgarishi (ko‘pincha uning ortishi) va insulin qarshiligining shakllanishi, oxir-oqibat diabet uchun asosdir.
Arterial gipertoniya
Stressdan bosim ko‘tarilishi mumkinmi? Ha. Oddiy holatda uxlash vaqtida nafaqat glyukoza almashinuvi darajasining pasayishi, balki qon bosimining pasayishi, shuningdek, yurak urishi tezligining sekinlashishi ham kuzatiladi. Uyquning sifati yetarli bo‘lmagan sharoitda tungi vaqtda bosim va puls pasaymaydi, bu arterial gipertoniya shakllanishi uchun sharoit yaratadi. Kun davomida haddan tashqari psixo-emotsional stress ham qon bosimining oshishiga yordam beradi. Shu tariqa stress darajasini pasaytirish nafaqat hayotning hozirgi sifati, balki jiddiy surunkali kasalliklar rivojlanishining oldini olish uchun ham muhim hisoblanadi.
Qandli diabet
Qandli diabet ko‘pincha surunkali stressning bevosita natijasidir. Vazn ortishi, qand almashinuvidagi o‘zgarishlar, insulin qarshiligi, uyqu buzilishi uzoq muddatli stressning odatiy ko‘rinishi bo‘lib, ularni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi.
Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak yarasi
Bu yaralar ko‘pincha surunkali stress fonida rivojlanadi, ular uning bevosita natijasidir: doimiy psixo-emotsional stress oshqozon sekretsiyasining o‘zgarishiga olib keladi va surunkali gastrit shakllanishi uchun asos bo‘lishi mumkin. Noto‘g‘ri va tartibsiz ovqatlanish odatlari eroziv gastrit, oshqozon yarasi va o‘n ikki barmoqli ichak yarasi rivojlanish xavfini yanada oshiradi. Shuningdek, eng keng tarqalgan kasalliklardan biri IBS (irritabiy ichak sindromi)dir.
Depressiya
Depressiya haqida hamma biladigandek tuyuladi, lekin aslida har doim ham inson tomonidan amalga oshirilmaydigan juda makkor holat hissiy stressning oqibatlaridan biridir. Avvalo, depressiya faqat kayfiyatning pasayishi emasligini unutmasligimiz kerak. Ko‘pincha odam ruhiy tushkunlik yo‘q deb taxmin qiladi, chunki uning kayfiyati o‘zgarmaydi. Ammo depressiya boshqa alomatlar bilan ham namoyon bo‘lishi mumkin — kuchsizlik, ayniqsa, ertalab biror bir ishni boshlashda qiyinchilik, xotira, diqqatni yo‘qotish hissi va hokazo. Bu holda odam odatda o‘zini qo‘lga olish kerak, hamma narsa yaxshi bo‘ladi, deb hisoblaydi. Agar odamda depressiyadan oldin uzoq vaqt psixo-emotsional zo‘riqish bo‘lsa depressiyani charchoq bilan aralashtirib yuboradi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, charchoq dam olishdan keyin ketadigan narsadir.
Depressiyaning birinchi belgilari o‘zingizda kuzatilsa, shifokorga uchrang. Depressiya belgilari:
- Uyqusizlik, boshqa uyqu muammolari.
- Uzoq muddatli charchoq, kuchni yo‘qotish hissi.
- Achchiqlanishning kuchayishi, qo‘zg‘alish.
- Ishtahaning sezilarli o‘zgarishi.
- O‘zini qadrsiz his qilish.
- Aybdorlik hissi, o‘zidan nafratlanish.
- O‘z joniga qasd qilish fikrlariga olib kelishi mumkin bo‘lgan umidsizlik hissi.
Tiklar (beixtiyor qilinadigan harakatlar)
Ko‘pincha tiklar bolalarda rivojlanadi va u bola miyasi faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. Bunday holda, hissiy stress fonida, masalan, oiladagi yoki maktabdagi qiyin vaziyatda, bolada ma’lum bir harakatni amalga oshirish istagi paydo bo‘ladi (yelkasini burish, ko‘zni pirpiratish, boshini burish, mushtlarini qisish yoki ochish, qo‘llarini silkitishi va hokazo) yoki tovush (yo‘tal, hidlash yoki boshqa tovushlar) chiqarish. Agar bolada tiklar paydo bo‘lsa, nevrolog bilan bog‘lanishingiz kerak.
Xotira buzilishi
Ular deyarli har doim stressga hamroh bo‘ladi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri u bilan ham, asteniya, tashvish, depressiya va uyqu buzilishi bilan ham bog‘liq. Ko‘pincha xotira buzilishi ko‘p vazifalarni bajarishi, chalkashtirish va aqliy vazifalarni tez bajarishda qiyinchiliklar bilan birlashtiriladi. Ushbu alomatlarni kamaytirish uchun birinchi navbatda stressdan holi bo‘lish talab etiladi.
“Zamin” yangiliklarini “Telegram”da kuzatib boring
