Путин илк марта Россия президенти этиб сайланганига бугун роппа-роса 25 йил тўлди. Кўплаб экспертлар фикрича, КГБдан чиққан бу сиёсатчининг энг катта мақсади – “иккинчи Ялта келишуви”га эришиш. Хўш, 80 йил олдин Сталин ва Рузвелт Қримда нималарга келишган эди? Ҳозир Путин ва Трампдан “иккинчи Ялта”ни кутиш мумкинми? Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов Kun.uz'даги колонкасида шу ҳақда сўз юритади.
Россия президенти Владимир Путин ҳокимиятга келганига чорак аср бўлди. У роппа-роса 25 йил олдин – 2000 йилнинг 26 март куни расман президент бўлиб сайланган эди. Орада бир муддат, 2008-12 йилларда РФни Дмитрий Медведев бошқарган вақтда ҳам, Путин бош вазир сифатида қабул қилинаётган қарорларга жуда катта таъсир қилар эди. Унинг устига, Медведев Путиндан мустақил бўлишга ёки унга қарши чиқишга журъат қила олмаган.
Аксарият экспертлар айтадики, Путин учун тарихий энг муҳим давр – бу 1945 йил: СССР дунёдаги энг йирик икки қудратнинг бири бўлиши, дунё ишларидаги расмий Москванинг овози баланд кела бошлаши, Европа устидан СССРнинг таъсири ошиши.
Айнан шунинг учун, “Путиннинг урушлардан, Ғарб билан тирашувлардан асосий мақсади – иккинчи Ялта келишувчига эришишдир” деган қараш жуда кенг тарқалган. Хўш, Ялта конференциясида нима бўлган эди?
Уруш охирлаб, Ҳитлернинг мағлуб бўлиши аниқ бўлиб қолганда, 1945 йилнинг 4-11 феврал кунлари Қрим яриморолининг Ялта шаҳрида СССР, АҚШ ва Британия раҳбарлари ўртасида 8 кунлик конференция бўлиб ўтади. Ялтада асосан тўртта катта масала муҳокама қилинади: урушдан кейинги Германия тақдири, Полша, Япония ва тузилиши кутилаётган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти.
8 кун мобайнида уч давлатнинг лидерлари эрталабдан кечгача шу масалаларда компромисс излашади, талашиб тортишади. АҚШ президенти Рузвелтнинг соғлиғи анча оғир, у бу конференцияга жуда қийналиб келади. Ногиронлар аравачасига ўтириб қолган 63 ёшли Рузвелтни аравачадан стулга ўтказиш учун 2-3 киши кўтариб, ўтирғизиб қўйиши керак. 70 ёшли Черчилнинг ҳам соғлиғи яхши эмас. Ялта конференциясидан бир ой ўтиб, Рузвелт вафот этади. 1945 йилнинг июлига бориб, Черчилл сайловларда ютқазиб қўяди ва ҳокимиятдан кетади.
Сталин, Рузвелт ва Черчилл Ялтада урушдан кейинги дунё тартиботини келишиб олишган. Бу келишувлардан энг кўп ютган давлат сифатида СССР кўрилади. Шарқий Европа, Польша ва Германиянинг шарқий қисми, Япониянинг Курилл ороллари ва Сахалин – барчаси бевосита ёки билвосита СССР назоратига ўтади. БМТда ҳам СССРнинг овози ҳал қилувлар қаторида бўлади.
Шунинг учун ҳам Путин Ғарб билан Ялтадаги каби келишишни орзу қилади. Путин учун Совуқ уруш натижалари – адолатсиз ва таҳқирли. Чунки СССР парчаланди, янги мустақил давлатлар пайдо бўлди.
Шу кунларда Саудия Арабистони пойтахти Ар-Риёдда АҚШ ва РФ ўртасида кўп босқичли музокаралар, учрашувлар бўлиб ўтмоқда. Трамп Украинадаги урушни тезроқ тўхтатишни истайди. Лекин Путин учун Украинанинг босиб олинган ерлари – етарли эмас. Путиннинг “барқарор тинчлик” шартлари кўп, булар – НАТО орқага қайтсин, Украина ҳеч қачон НАТОга аъзо бўлмасин, босиб олинган барча ерлар маъмурий чегараларда Россияники деб тан олинсин ва ҳ.к.
Хўш, Трамп билан Путиннинг ўзаро ишончли мулоқотлари фонида, Путин кутган “Ялта-2” амалга ошиши мумкинми? Назаримда, бунинг иложи йўқ. Асосий сабаблар эса, қуйидагича.
Биринчидан, собиқ СССР мафкуралашган давлат эди. СССРда коммунистик мафкурадан ташқари, Политбюро каби муҳим давлат органлари ҳам бор эди. Гарчи СССР тарихида Сталин маълум муддат якка шахс сифатида бошқарган бўлса-да, Сталиндан кейин Хрушчев, Брежнев ва бошқалар совет мафкураси ва Политбюро коллегиал бошқаруви моделидан ташқарига чиқиб кета олмади. Путин эса якка шахс сифатида бошқармоқда. У ҳеч ким билан маслаҳатлашмайди, унинг кайфияти ва лойиҳалари факт сифатида қабул қилинади. Хулоса шуки, Путин ҳокимиятдан кетганидан кейин, унинг урушлари, лойиҳалари бутун бир Россия манфаатларини тамсил қилувчи факт сифатида сақланиб қолмайди, қайта кўриб чиқилаши эҳтимоли юқори. СССРда эса ундай эмас эди. Мафкура ва коллегиал бошқарув сабаб, СССР лидерларининг қарорлари кейинги лидерлар томонидан бажарилишда, риоя қилинишда давом этган.
Иккинчи омил – Европанинг норозилиги. Ҳозирги Путин–Трамп ижобий муносабатларидан, Украина борасидаги Вашингтоннинг ўзгарган позицияларидан Европа давлатларининг деярли барчаси қаттиқ норози. Бу норозилик, албатта, катта аҳамиятга эга. Ҳозирги Европа 1945 йилдаги каби ер билан яксон қилинган Европа эмас. Бугунги Европа Иттифоқида ярим миллиард аҳоли яшайди, унинг иқтисодиёти жуда бой ва ривожланган. ЕИ Трампнинг кўрсатмаларини факт сифатида қабул қилмайди. Путин билан келишувлар Европа томондан инкор қилиниши мумкин.
Учинчи омил – Украинанинг ўзи. Украинага Трампнинг таъсир қилиш, босим қилиш имкониятлари абсолют эмас. Трампнинг Украинага етказиши мумкин бўлган энг катта зарари – АҚШ ёрдамларини, разведка маълумотларини тўхтатиб қўйиш. Лекин Украина ўз манфаатлари учун урушиш ниятида қатьий турса, бу интилишни Трамп тўхтата олмайди. Европа Иттифоқи ва бошқа давлатларнинг ёрдами Украина учун урушни давом эттиришга етарли бўлади. Тўғри, Украина ЕИ ёрдами билан Россияни енга олмайди, лекин Россияга етарлича қаршилик кўрсата олади ва Россия босқини ҳаддан ортиқ кенгаймаслиги учун қарши тура олади.
Тўртинчи омил – бу ўзгарган дунё. 1945 йилда дунё тартиботи жуда содда ва жўн эди. Ҳали у вақтларда миллий давлатлар ҳукуматларидан бошқа акторлар, иштирокчилар йўқ эди. Бугун – ахборот даври. Трансмиллий корпорациялар ва халқаро ташкилотлар жуда қудратли. Бугун Путин ва Трамп келишиб олганда ҳам, уларнинг келишуви ҳамма нарсани узил-кесил ҳал қила олмайди.
Қолаверса, 4 йилда Трамп ҳам ҳокимиятдан кетади. Кейинги АҚШ лидерларининг қарашлари бошқача бўлиши мумкин.
Путиннинг ўзи ҳам анча қариб қолди. У 73 ёшда. Эртами-кечми, Кремлда у ўтирган стуллар бўш қолади.
Юқоридагиларга кўра, Путин Россияси “иккинчи Ялта”га эриша олмайди. Қайсидир маънода эришганида ҳам, у реал ишламайди.
Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос
сиёсатшунос
Ctrl
Enter
Хато топдИнгизми
Иборани ажратиб Ctrl+Enter тугмасини босингМавзуга оид янгиликлар
