22:50 / 08.01.2023

Noto‘g‘ri ovqatlanish, harakatsiz turmush tarzi va saratonni keltirib chiqaruvchi boshqa sabablar

^{Foto: Wday}
Dunyoda har yili 10 milliondan ortiq saraton kasalligi qayd etiladi, 8 million kishida bu tashxis o‘lim bilan yakun topadi. Avvallari saratonni faqat irsiyat yoki xavfli sanoatda ishlash orqali orttirish mumkin deb o‘ylashgan. Ammo bugungi kunda boshqa omillar ham aniqlandi. Noto‘g‘ri ovqatlanish va harakatsiz turmush tarzi onkologiyaning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, deb yozadi Wday.

Uzoq vaqt davomida saratonning asosiy sabablari irsiy omillar, fizik, kimyoviy va biologik kanserogenlar hisoblangan.

Yo‘g‘on ichak saraton holatlarining taxminan 3 foizi nasldan naslga o‘tadigan adenomatoz polipoz va Linch sindromining namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Ko‘krak bezi saratonining taxminan 5-10 foizi BRCA1/BRCA2 genlarida irsiy mutatsiya mavjudligi bilan aloqador.

Jismoniy omillarga ionlashtiruvchi va ultrabinafsha nurlari kiradi. Ikkinchisi teri saratonining asosiy sababidir (bazalioma, skuamoz hujayrali karsinoma va melanoma). Nafaqat quyosh nuri, balki unda toblanish bilan melanoma rivojlanish xavfi 74 foizga, tez-tez toblanish esa natijasida kasallik xavfi deyarli 4 barobar ortadi. Shuning uchun arab mamlakatlariga faol sayohat qilishni boshlagan Shimoliy Yevropa aholisi tom ma’noda melanoma epidemiyasini boshladi.

Kimyoviy provokatorlar kimlar? Xavfli sanoatda ishlaydigan odamlar ular bilan tanish. Asbest tolalariga ta’sir qilish o‘pka, halqum va tuxumdonlar saratoni rivojlanishiga olib kelishi mumkinligi isbotlangan.

Biologik omillar orasida onkogen tipdagi odam papillomaviruslari, shuningdek, gepatit C viruslari ajralib turadi. Bu ko‘pincha bachadon bo‘yni va jigar saratoni rivojlanishiga sabab bo‘ladi.

Yangi omillar

JSST hisobotiga ko‘ra, yana 2 ta xavf omili yuqori o‘rindan joy olgan. Onkologiya bilan kasallanishning ko‘payishiga insonning nosog‘lom turmush tarzi katta hissa qo‘shadi — saraton kasalliklarining deyarli 30 foizi tana massasi indeksining ortishi, meva va sabzavotlarni yetarli darajada iste’mol qilmaslik, jismoniy faollikning yetishmasligi, tamaki va spirtli ichimliklarni iste’mol qilish bilan bog‘liq.

Ortiqcha vazn

Tana massasi indeksini hisoblash lozim. Odatda bu yoshga qarab 18,5-24,99 ni tashkil qiladi. Agar ko‘rsatkich 30 dan oshsa, organizmda qandaydir muammolar paydo bo‘lib ulgurgan. O‘rtacha bemorlarning taxminan 30 foizi yo‘g‘on ichak, ko‘krak, endometriyal, buyrak va qizilo‘ngach saratoniga chalingan bo‘lishi mumkin.

Noto‘g‘ri ovqatlanish

Meva va sabzavotlarni yetarli darajada iste’mol qilmaslik birinchi navbatda, organizmda kletchatkalar tanqisligi bilan xavflidir. Ya’ni u ovqatning hazm qilish trakti orqali harakatlanishiga yordam beradi, shuningdek kanserogenlar konsentratsiyasini kamaytiradi. Xavfga qo‘shimcha hissa vitamin va mikroelementlarning yetishmasligi bo‘lib, bu inson immunitet tizimining himoyasiga salbiy ta’sir qiladi. Yo‘g‘on ichak saratoni rivojlangan mamlakatlarda bu narsa hayvon oqsiliga bog‘liq. Misol uchun, amerikalik o‘rtacha haftasiga bir kilogrammdan ko‘proq qizil go‘sht iste’mol qiladi. Afrikada olib borilgan so‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hayvonlarning oqsillari va yog‘larining yuqori miqdori saraton rivojlanishining asosiy omillaridan biridir.

Harakatsiz turmush tarzi

Jismoniy faollikning yetishmasligi nafaqat vazn ortishi, balki xavf omiliga ham aylanishi mumkin. Biror kishi harakat qilmasa, bu organizmdagi suyuqliklarning turg‘unligiga va natijada yomon hazm bo‘lishiga olib keladi. Shvetsiyada olib borilgan keng ko‘lamli tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, endometriya va ko‘krak saratoni harakatsiz ayollarda faol ayollarga qaraganda 2,4 marta tez-tez uchraydi. Bundan tashqari, nofaollik yo‘g‘on ichak saratoni rivojlanish xavfini 8 foizga oshirishi ko‘rsatilgan. Tadqiqotda tana massasi indeksi yuqori va normal bo‘lgan ayollar ishtirok etdi, shuning uchun ortiqcha vazn bo‘lmasa ham, jismoniy faollikni e’tiborsiz qoldirmaslik kerak.

Chekish

Tamaki chekish saraton rivojlanishining eng muhim omillaridan biridir. Erkaklarda o‘pka saratonining 10 tadan 9 tasi, ayollarda esa 10 tadan 7 tasi chekish bilan bog‘liq. Bundan tashqari, bu yomon odat barcha paydo bo‘lgan saraton o‘smalarining uchdan biriga sabab bo‘ladi. Tamakiga qaramlilikning ushbu shakli bilan milk, yonoq, til kasalliklari, saraton kasalligi 100 foiz hollarda kafolatlanadi. So‘nggi dalillar shuni ko‘rsatadiki, chekish qondagi kanserogenlar miqdorini oshiradi, bu esa limfoma kabi oxiri o‘limga olib boruvchi kasalliklarni keltirib chiqaradi

Spirtli ichimliklar

Qizilo‘ngach saratonining to‘rtdan uch qismi va og‘iz bo‘shlig‘i, faringeal va laringeal saratonlarning yarmi spirtli ichimliklarni iste’mol qilish bilan bog‘liq. Spirtli ichimliklar miqdori va uning kanserogen ta’siri o‘rtasida bog‘liqlik mavjud. Spirtli ichimliklarni iste’mol qilish bilan jigar, ko‘krak, oshqozon, oshqozon osti bezi va yo‘g‘on ichak saratoni paydo bo‘lishi o‘rtasida ham bog‘liqlik aniqlangan. Spirtli ichimliklar ayollar uchun ham xavflidir, chunki u jigarni estrogenlarning faolligiga to‘sqinlik qiladi.