Қозоғистон майнерларга қандай қилиб эшик очиб берган бўлса, худди шундай ёпмоқда

^{Фото: Nikkei.com}
Қозоғистонда майнинг соҳасининг фаол ривожланиши 2019—2020 йиллардан бошланган эди — Қосим-Жўмарт Тўқаевнинг 2020 йил 1 сентябрдаги мурожаатномасидаёқ рақамли майнинг янги саноатини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш ҳақида гапириб ўтган эди.

- Биз Қозоғистоннинг маълумотларни қайта ишлаш ва сақлаш бўйича халқаро серверлардан бирига айланишига хизмат қилувчи қонунларни ишлаб чиқдик. Ўтган йилнинг ўзида рақамли майнинг соҳаси учун 80 млрд тенгедан зиёд сармоя жалб қилинган. Бироқ бу билан тўхтаб қолиш эмас, балки мамлакатга халқаро рақамли гигантларни олиб кириш керак. Йўқса, бу иш бошқа давлатлар томонидан амалга оширилади. Беш йил ичида ушбу соҳага қаратилган сармоялар ҳажмини 500 млрд тенгегача етказиш керак, – деган эди давлат раҳбари ўз чиқишида.

Юз миллион долларлаб миқдордаги сармоялар қисқа фурсатда ривожланган саноатга тикилди ва бутун республика бўйлаб майнинг фермалари пайдо бўла бошлади. 2021 йилнинг куз мавсумидаёқ Қозоғистон криптовалюта чиқариш бўйича дунёда иккинчи ўринга чиқиб олди.

Бироқ бу энергия соҳаси раҳбариятини ташвишга солди – мамлакатда энг тиғиз юкловлар пайтида электр энергияси етишмовчилиги кузатила бошланди. Томонлар мавжуд соҳа вазирлиги ва майнинг саноати вакиллари вазиятдан чиқиш йўлини излай бошлашди.

2022 йилнинг 1 январидан бошлаб истеъмол қилинган электр энергияси учун 1 тенге миқдорида қўшимча солиқ тўлови майнерлар томонидан сўзсиз қабул қилинди. Бундан ташқари, улар битта майнинг-ферма учун истеъмолни 100 МВт гача чеклашга ҳам тайёр эдилар.

Энергетика вазирлиги ходимлари билан бўлиб ўтган расмий учрашувда саноат вакиллари, яширин ертўлаларда фаолият юритиб, ҳеч қандай солиқ ва тарифларни тўламайдиган ва қўшимча харажатларни ўз зиммасига олмайдиган «кул ранг» майнерлар сонининг кўпайиб бораётгани соҳанинг асосий муаммоси эканлигини таъкидлади.

Бироқ 2022 йили давлат амалдорларининг сўзи анчайин қатъийлашди: истеъмол қилинган электр энергияси учун қўшимча солиқни 1 тенгедан 10 тенгегача ошириш, шунингдек, импорт қилинадиган ускуналар учун – ҳар бир майнинг қурилмаси учун йилига 10 баравар ойлик ҳисоб кўрсаткичигача бўлган қўшимча божлар жорий этиш таклиф қилинди.

^{Фото: InCrypted}
2022 йил январь ойидан бошлаб қонуний майнинг-фермаларнинг кўпчилиги, KEGOC оператори ихтиёрига кўра, электр тармоғидан қисман ёки тўлиқ узилган ҳолда ишлаб, ўз фаолиятида жиддий қийинчиликларни бошдан кечира бошлади.

Шу билан бирга, Энергетика вазирлигининг янги раҳбари Болат Акчулаков тўғридан-тўғри равишда майнерларни Қозоғистонга таклиф қилмаганини айтади.

Республиканинг энергетика тизимида учраётган барча муаммолар майнерларга юклатилмоқда. Тадбиркорларнинг маълум қисми бу ишорани тушуниб, ўз ускуналарини хорижга кўчиришни бошлади.

- Амалдорларимиз томонидан қилинаётган ишлар шунчаки ақлга сиғмайди, – дейди Қозоғистон Республикаси Блокчейн-технологиялар ассоциацияси раҳбари Сапар Ахметов. – Ушбу саноатнинг ижобий томонларидан ҳали фойдаланишга ҳам улгурилмаган эндигина оёққа туриб келаётган соҳани шунчаки олиб йўқ қилиб юбориш нотўғри. Бундай ҳаракатлар орқали халқаро инвесторлар олдидаги ўз обрўйимизни йўқотамиз. Аввалига, IT-соҳа, блокчейн-технологияларни ривожлантириш ва сармояларни жалб қилиш керак деймиз. Сўнг барчасини, ҳаттоки қонундан ташқари даражада тақиқлаб бўлса ҳам, майнерларнинг ўз фаолиятини тугатиши учун қўлдан келган барчасини амалга оширамиз. Январь воқеаларидан кейин мамлакатимизда сармоя жалб қилиниши шундоқ ҳам ҳавас қилишга арзигулик эмас, амалдорларимиз эса мавжуд вазиятни янада чуқурлаштириш билан овора. Давлат томонидан қилинаётган бундай ишлардан кейин кўпчилик Қозоғистонга пул тикишга ўйланиб қолади, – деб қатъий таъкидлайди у.

Ахметовнинг сўзларига кўра, давлат органлари мамлакат иқтисодиётига фойда олиб келиши мумкин бўлган соҳага болта уришмоқда.

Майнинг криптовалюталаридан келадиган солиқлар, электр энергияси бўйича қўшимча тарифлар кўринишидаги даромадлар ҳамда Қозоғистон ишлаб чиқариш соҳаси учун қурилиш материаллари ва электр энергия ускуналари (кабеллар, ўтказгичлар, трансформаторлар, шитлар ва бошқалар) харажатларидан ташқари, дунёнинг кўплаб мамлакатлари интилаётган криптобиржани яратиш орқали улкан натижага эришиш мумкин эди.

^{Фото: CoinDesk}
Майнинг саноати вакили Қозоғистонда электр энергияси танқислиги юзага келганини тасдиқлайди. Бироқ майнинг соҳаси мамлакатдан бутунлай чиқиб кетгани билан мавжуд муаммо йўқолиб қолмайди – электр энергияси танқислиги бугуннинг эмас, балки эртанинг муаммосидир.

- Мамлакат 30 йилдан бери энергетика тизимини ривожлантиришга умуман эътибор қаратмаганлиги учун бизни айблаш тўғри эмас. Бу – ечими мураккаб бир муаммо эканлигини англаб етиш лозим. Биз соҳа вакиллари сифатида юзага келган муаммоларнинг ҳал қилинишини муҳокама қилишга тайёрмиз. Ишончим комилки, айрим инвесторлар электр энергияси ишлаб чиқариш корхоналарини, жумладан, қайта тикланувчан энергия ривожланишига сармоя киритишдан манфаатдор бўлган бўларди. Бунинг учун мулоқот олиб бориш, қандайдир бир тўхтамга келиш зарур. Аммо бизнинг амалдорларда энергетика тизимини ривожлантиришга нафақат хоҳиш, балки маълум стратегик ғоянинг ўзи йўқ. Эхпо—2017 ва унинг «Келажак энергияси» шиорини ёдга олайлик. Деярли 5 йилдирки келишилган ишларнинг ҳеч бири амалга оширилмади: бугунги кунда умумий энергия балансининг қайтда тикланувчан энергия ҳажми 3-4 фоизни ташкил қилмоқда, – деб ёдга олади Қозоғистон Блокчейн-технологиялар ассоциацияси раҳбари.

Унинг сўзларига кўра, фақатгина кулгига олиш Энергетика вазирлигининг уйлар ёки саноат зоналаридаги «кул ранг» майнерларни аниқлашга имкони йўқлигини билдиришга мажбур қилади.

- Бу амалдорларимизнинг компетентлик даражасини таъкидлайди. Ҳовлилар ва подъездлар бўйлаб кезиб юриш, турли корхоналарда кутилмаган текширувларни олиб бориш шарт эмас. Минтақавий компанияларнинг ўзида у ёки бу объектнинг маълум даврда қанча электр энергияси сарфлаганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Агарда белгиланган миқдордан ошиб кетиш ҳолати юзага келса-ю, фаолиятнинг ўзгартирилиши ҳақида ҳеч қандай маълумот келиб тушмаган бўлсагина, текширувларни олиб бориш, айбдорларни қидириш ва қонуний чора кўриш керак бўлади, – дейди у.

Раҳбарнинг айтишича, ҳозирги кунда энг асосийси – ҳамма: майнинг фаолияти, Молия вазирлиги, Рақамли ривожланиш вазирлиги, Энергетика вазирлиги вакиллари ва бошқа манфаатдор томонлар билан бирга ўтириб, умумий стратегияни, ушбу соҳанинг ривожланиши бўйича ягона йўналишни ишлаб чиқиш керак.

Ҳар ой фаолият қоидаларини ўзгартириш, янги божлар, солиқлар, тақиқ ва чекловларни тайинлаш – расмий органлар томонидан қилинадиган ишлар эмас, – деб алоҳида таъкидлайди Сапар Ахметов.

Олмаота энергетика ва коммуникациялар университетининг илмий-тадқиқот ва инновацион фаолияти бўйича проректори Алмаз Саухимовнинг айтишича, майнерлар фаолияти энергетика соҳасидаги муаммоларнинг кучайишига шунчаки бир туртки бўлган.

- Сўнги йилларда мамлакатимизда энергия истеъмоли даражаси йилига ўсди, 2021 йили эса у олдинги кўрсаткични икки-уч бараварга ошириб юборди. Ҳаттоки янги энергия ишлаб чиқарувчиларнинг ҳаракатлари ҳам бундай тезкор вазиятни ўнглашга улгурмади, шундай экан мавжуд вазият билан яқин икки-уч йил ичида танқисликка яна дуч келишимиз мумкин бўларди. Бундан ташқари, энергетика тизимимиздаги муаммо шундаки, мамлакат жанубида саноат ва аҳоли сонининг ўсиши ҳисобига электр энергияси истеъмоли ҳажмининг юқори ўсиши кузатилмоқда. Линияларга ҳаддан зиёд оғирлик тушгани боис электр энергиясини Шимол-Жануб энергетика кўприги орқали бугунгидан кўра каттароқ ҳажмда узатишнинг иложи йўқ. Россия давлатидан қўшимча киловатт соатлар сотиб олишимиз ва уларни ушбу йўналиш бўйлаб ўтказишимиз ҳам мумкин эди, бироқ катта ҳажмли юкловлар туфайли буни амалга оширишнинг иложи йўқ. Шундай бўлса-да, мазкур вазиятдан чиқишнинг бир неча йўли мавжуд. Ёки иккинчи – Шимол-Жануб захира линиясини, ёки янги Ғарб-Жануб линиясини қуриш керак, – дейди мутахассис. “Замин” янгиликларини “Facebook”да кузатиб боринг