Si Szinpinning Yevropaga tashrifi: Markaziy Osiyo uchun qanday ishoralar bor?

^{Si Szinpin va Emmanuel Makronning Fransiyadagi uchrashuvi
Foto: Reuters}
Xitoy rahbari Si Szinpinning so‘nggi besh yil ichida ilk bor Yevropa bo‘ylab diplomatik safar uyushtirishi Xitoyning Yevropa davlatlari bilan aloqalarini mustahkamlash bilan bir qatorda Qo‘shma Shtatlar bilan murakkab munosabatlarini muvozanatlashtirish bo‘yicha ham rivojlanayotgan strategiyasini ifoda etadi. Bu tashrif nafaqat Yevropa uchun, balki Markaziy Osiyo uchun ham chuqur ta’sir ko‘rsatadigan muhim geosiyosiy manyovrlarni oshkor qiladi. Xitoy Yevropa bilan aloqalarini chuqurlashtirayotgan bir paytda Markaziy Osiyo davlatlari xalqaro munosabatlarning tobora chigal yo‘nalishida harakatlanmoqda.

Yevropaning asosiy “o‘yinchilari” bilan strategik hamkorlik

Si Szinpinning tashrifi Yevropadagi uchta asosiy hamkor — Fransiya, Vengriya va Serbiya bilan munosabatlarni mustahkamlashga qaratilgan. Bu mamlakatlarning har biri Xitoyning Yevropadagi kengroq tashqi siyosati rejalarida strategik zamin vazifasini o‘tab beradi. Ushbu tashrif Xitoyning Yevropa bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada rivojlantirish niyatida ekanligini ko‘rsatadi.

Fransiya AQSHga alternativa sifatida: Xitoyning Fransiya bilan aloqasi uning AQSH ta’siridan mustaqil harakat qila oladigan Yevropa kuchlari bilan hamkorlikni rivojlantirish strategiyasini ta’kidlaydi. Fransiyaning Isroil-Falastin mojarosi kabi global muammolarga munosabati, Isroilning Rafahdagi harakatlariga qarshi qo‘shma bayonotda ko‘rsatilgani kabi, Xitoyning hech bir davlat hukmronlik qilmaydigan ko‘p qutbli dunyo haqidagi qarashlariga mos keladi. Fransiya bilan aloqalarni mustahkamlash orqali Xitoy o‘z manfaatlariga mos geosiyosiy muhitni targ‘ib qilib, AQSH gegemonligiga qarshi Yevropa qarshi muvozanatini shakllantirishni maqsad qilgan.

Vengriya Yevropa Ittifoqida vositachi sifatida: Sharqiy sheriklarga nisbatan ochiqroq pozitsiyasi bilan ajralib turadigan Vengriyaning Yevropa Ittifoqidagi o‘ziga xos pozitsiyasi uni Xitoy uchun hal qiluvchi vositachiga aylantiradi. Xitoy va Vengriya o‘rtasidagi yuqori darajadagi strategik sheriklik muhim iqtisodiy va infratuzilmaviy hamkorlik asosida bo‘lib, Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusini Yevropa bozorlari bilan integratsiyalashga misol bo‘la oladi. Bu munosabatlar nafaqat Xitoyning Yevropa Ittifoqiga kirishini osonlashtiradi, balki Vengriyani Sharq va G‘arb o‘rtasidagi ko‘prik sifatida joylashtiradi, bu esa Xitoyning “sharpali” diplomatik sa’y-harakatlarini aks ettiradi.

Serbiya Yevropaga kirish eshigi sifatida: Serbiyaning Xitoy strategiyasidagi roli uning Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lishga intilayotgan davlat sifatidagi maqomi tufayli muhim ahamiyatga ega. Xitoyning Serbiya infratuzilmasiga, xususan, “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi orqali kiritgan sarmoyalari Markaziy va Sharqiy Yevropada aloqa va iqtisodiy integratsiyani kuchaytirishga qaratilgan strategik sa’y-harakatlarni namoyish etadi. Serbiya bilan aloqalarni chuqurlashtirish orqali Xitoy Yevropada strategik mavqega ega bo‘lib, mintaqaning kengroq Yevrosiyo dinamikasiga moslashishiga potensial ta’sir ko‘rsatadi.

Markaziy Osiyo tashqi siyosatiga ta’siri

Si Szinpinning Yevropa safari Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ko‘p vektorli tashqi siyosat olib borish, Xitoy va Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlikni kengaytirish uchun yangi imkoniyatlarga ishora qiladi. Xitoy va Yevropa o‘z manfaatlarini moslashtirishga intilayotgan bir paytda, Markaziy Osiyo bu ikki kuch o‘rtasidagi raqobat emas, balki hamkorlik dinamikasidan foyda ko‘radi.

“Bir makon, bir yo‘l” tashabbusini Yevropa Ittifoqining “Global darvoza” loyihasi bilan birlashtirish

Markaziy Osiyo davlatlari Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi va Yevropa Ittifoqining “Global darvoza” (Global Gateway) strategiyasining yaqinlashuvidan foydalanib, o‘zlarining muhim tranzit markazlari sifatidagi rolini oshirishlari mumkin. Infratuzilmaga katta sarmoyalarni jalb qilish orqali Markaziy Osiyo transport aloqalarini yaxshilashi, iqtisodiy o‘sishni oshirishi va ish o‘rinlari yaratishi mumkin. Xitoy ham, Yevropa Ittifoqi ham Markaziy Osiyoning Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi quruqlikdagi ko‘prik sifatidagi strategik ahamiyatini hisobga olgan holda, Markaziy Osiyoda barqarorlik va xavfsizlikni saqlashdan manfaatdordir.

Geostrategik raqobatni kamaytirish

Xitoy-Yevropa munosabatlarining hozirgi dinamikasi har qanday global kuchga qaramlikni kamaytirish tendensiyasidan dalolat beradi. Bu ko‘p qutbli yondashuv Markaziy Osiyoning strategik manfaatlariga mos keladi va Qozog‘iston va O‘zbekiston kabi davlatlarga o‘zlarining iqtisodiy sherikliklarini diversifikatsiya qilish va bir davlatga qaramlikni kamaytirish imkonini beradi. Biroq AQSH va Xitoy o‘rtasidagi davom etayotgan geostrategik raqobat, ayniqsa texnologiya va muhim resurslar borasida, kurash maydoniga aylanmaslik uchun ehtiyotkorlik bilan boshqarishni talab qiladigan muammolarni keltirib chiqaradi.

AQSHning ishtiroki va strategik mulohazalar

Markaziy Osiyo uchun iqtisodiy barqarorlik tashabbusi (ERICEN) kabi loyihalar misolida keltirilgan Qo‘shma Shtatlarning Markaziy Osiyoga yondashuvi energiya xavfsizligi, muhim minerallar va ekologik loyihalarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Biroq AQSHning Markaziy Osiyo transport infratuzilmasiga sarmoya kiritishni istamasligi Xitoyning mintaqadagi ta’sirini cheklash strategiyasidan dalolat beradi. Markaziy Osiyo davlatlari bu dinamikani sinchiklab yo‘lga qo‘yishi, har ikkisiga ham haddan tashqari qaram bo‘lmasdan, AQSH va Xitoy manfaatlariga mos keladigan imkoniyatlarga e’tibor qaratishlari kerak.

Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyoga investitsiyalari

Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bilan transport aloqasini rivojlantirishga intilishi, transport aloqasi bo‘yicha Investorlar forumida e’lon qilingan 10 milliard yevro sarmoya shundan dalolat beradiki, Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyoni o‘z iqtisodiy sohasiga integratsiya qilishdan manfaatdor. Yevropa investitsiya banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan qo‘llab-quvvatlangan ushbu investitsiyalar Xitoyning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi bo‘yicha sa’y-harakatlarini to‘ldirib, mintaqadagi infratuzilma va iqtisodiy o‘sishni yaxshilashga qaratilgan.

Markaziy Osiyoda Xitoy-Yevropa hamkorligining istiqbollari

Yevropa Ittifoqi va Xitoyning Markaziy Osiyodagi hamkorligi infratuzilma, energetika va raqamli aloqa sohasida qo‘shma loyihalarga olib kelishi mumkin. Yevropa Ittifoqining barqaror rivojlanishi va yashil iqtisodiyotga e’tibor qaratilishi Xitoyning “Yashil makon” loyihalariga urg‘u berishi bilan mos keladi. Bu hamkorlik barqaror va gullab-yashnagan Markaziy Osiyoni yaratishi mumkin, bu Xitoy va Yevropa manfaatlariga foyda keltiradi, shu bilan birga mahalliy iqtisodiyotlar uchun katta imkoniyatlar yaratadi.

Xulosa

Xitoy-Yevropa munosabatlari dinamikasi Markaziy Osiyoning tashqi siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatib, imkoniyatlar va muammolarni keltirib chiqaradi hamda “Global darvoza” tashabbusining yaqinlashuvi Markaziy Osiyo mamlakatlariga asosiy tranzit markazlari sifatidagi rollarini mustahkamlash, infratuzilmaga investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishni oshirish imkonini beradi. Markaziy Osiyo davlatlari Xitoy va Yevropa Ittifoqi manfaatlarining mos kelishiga e’tibor qaratgan holda, raqobatga ko‘ra hamkorlikka urg‘u beradigan qo‘shma loyihalarni ilgari surishlari mumkin. Xitoy va Yevropa Ittifoqi bilan turli dialog formatlarida faol ishtirok etish va kelishuvlar bu mamlakatlarni mintaqaviy barqarorlik va rivojlanishning muhim o‘yinchilari sifatida ko‘rsatib, rivojlanayotgan Yevrosiyo iqtisodiy koridorida ularning strategik ahamiyatini ta’minlaydi.



Eldaniz Gusseinov, Istanbuldagi Ibn Haldun universiteti Haydar Aliyev nomidagi Yevrosiyo tadqiqotlari markazi norezident ilmiy xodimi. “Zamin”ni Telegramʻda oʻqing!