Foto: Getty Images
AQSHning keng ko‘lamli urushning uch yili davomida Ukrainaga ko‘rsatib kelingan harbiy yordami to‘xtatilishi mumkin. Har holda, Amerika prezidenti Donald Tramp bu variantni istisno qilmaydi va Kiyevga mudofaa yordami yukini Yevropa zimmasiga tushishi kerak, deb hisoblaydi. Bu Ukraina uchun nimani anglatadi?
Ukraina qurolli kuchlari uchun Amerika qurollarini yetkazib berish prezident Jo Bayden davrida imzolangan shartnomalar bo‘yicha davom etmoqda. Rejaga ko‘ra, bunday yordamlarni yetkazib berish 2025 yil oxirigacha davom etishi kerak. To‘g‘ri, bu Oq uyning yangi rahbari roziligi bilan ularni to‘satdan uzib qo‘yishi mumkin bo‘lgan «kutilmagan holatlar»ni istisno qilmaydi.
Ammo Ukraina rasmiylariga ko‘ra, frontdagi qurollarning qariyb 40 foizi allaqachon Ukrainada ishlab chiqarilgan. Qolgani — hali ham yevropalik va amerikalik hamkorlar tomonidan yetkazib berilmoqda.
O‘tgan yilning o‘zida Ukraina harbiy-sanoat kompleks 9 milliard dollarlik mahsulot ishlab chiqargan. Shu bilan birga, Strategik sanoat vazirligi rahbari German Smetaninning hisob-kitoblariga ko‘ra, sanoat-sanoat kompleksining salohiyati ikki baravar yuqori.
«Ukraina korxonalari o‘tgan yili ikki baravar ko‘proq, taxminan 20 milliard dollarlik mudofaa mahsulotlarini ishlab chiqarishga qodir edi», — deydi u.
Hozirda Kiyevning asosiy sa’y-harakatlari o‘zidagi ishlab chiqarish va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ko‘magida Amerika qurollarining katta qismini almashtirishga qaratilgan — Tramp Kiyevga yordamni to‘xtatgudek bo‘lsa, bu frontdagi muvaffaqiyatsizlikka sabab bo‘lmasligi uchun.
Ichki ishlab chiqarish
Ukrainaning mudofaa masalalari bilan shug‘ullanuvchi yuqori martabali mulozimi BBC'ga tushuntirishicha, aslida Kiyev faqat bir nechta turdagi qurollar bo‘yichagina AQSHga juda bog‘liq.
Masalan, bu asosiy o‘t ochish vositasi va frontdagi «eng ko‘p ishlatiladigan» — razvedkachi, zarbdor hamda FPV-dronlariga taalluqli emas. Ularning mutlaq ko‘pchiligi Ukrainadagi xususiy va davlat kompaniyalari tomonidan yig‘iladi.
Ukraina korxonalari snaryadlardan tortib qanotli raketalargacha bo‘lgan turli qurollarni ishlab chiqaradi. Foto: Ukrinform
Bundan tashqari, so‘nggi yarim yil ichida ukrainaliklar, birinchi navbatda, Xitoy va AQSHdan yetkazib beriladigan barcha asosiy butlovchi qismlarni ishlab chiqarishni mahalliylashtirish ustida ishlamoqda.
Bu ish deyarli yakunlandi —Ukrainada ishlab chiqarilgan dronlarning 95 foizi Ukraina butlovchi qismlaridan yig‘ilgan.
Ukrainaning eng yirik xususiy mudofaa kompaniyalaridan biri Ukrainian Armor rahbari Vladislav Belbasning so‘zlariga ko‘ra, FPV-dronlaridan tashqari, harbiy-sanoat kompleksi zirhli transport vositalari, minomyotlar, artilleriya tizimlariga bo‘lgan o‘z ehtiyojini to‘liq, shuningdek, o‘q-dorilarga bo‘lgan ehtiyojni qisman qoplaydi.
«Biz o‘zimizning o‘q-dorilar ishlab chiqarishni faol rivojlantirmoqdamiz — hozirning o‘zidayoq biz sovet kalibridagi o‘q-dorilarni barcha g‘arblik hamkorlarimizdan ko‘proq ishlab chiqarmoqdamiz», — deya qayd etdi Belbas.
Shuningdek, Ukraina hukumati Yevropa qurol ishlab chiqaruvchilari bilan qo‘shma korxonalar yaratish ustida faol ishlamoqda. Allaqachon zirhli texnikalardan tortib raketalargacha bo‘lgan turlicha qurol-yarog‘ namunalarini birgalikda ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan o‘nga yaqin shunday korxonalar ishlamoqda.
Ukrainaga taqdim etilgan Amerikaning F-16 qiruvchi samolyotlariga xizmat ko‘rsatish ham muammoga aylanmasligi kerak, deya ta’kidlaydi Kiyevdagilar.
«Yevropada bunga ixtisoslashgan bitta korxona bor, shuning uchun AQSH yordamini almashtirish mumkin», — deydi BBC'ga ukrainalik mulozim.
Starlink sun’iy yo‘ldosh aloqasi bilan ham xuddi shunday. Kompaniyaning o‘zi va uning egasi Ilon Mask ukrainalik harbiylarni ushbu texnologiyadan mahrum qilishni rejalashtirmayotganiga qaramay, agar bu sodir bo‘lsa, Ukrainada allaqachon bir nechta muqobil variantlar mavjud. Ulardan biri Starlink ishlamaydigan Kursk oblastida sinovdan o‘tkazildi.
Jiddiy qaramlik
Biroq, ukrainalik amaldorning so‘zlariga ko‘ra, havo hujumidan mudofaa tizimlari va ular uchun raketalar bo‘yicha AQSHga qaramlik hamon kritik darajada qolmoqda.
Gap birinchi navbatda ballistik va aeroballistik nishonlarni urib tushirishi mumkin bo‘lgan Patriot havo hujumidan mudofaa tizimi haqida ketmoqda.
«Almashtirish ustida ishlayapmiz. Ammo dunyoda o‘z havo hujumidan mudofaa tizimlarini ishlab chiqaradigan sanoqli davlatlar bor. Shuning uchun amerikaliklar o‘rniga boshqasini topish ancha qiyin bo‘ladi», — deya qayd etadi BBC suhbatdoshi.
2023 yil 12 may kuni Kiyev osmonida urib tushirilgan «Kinjal» raketasining jangovar qismi. Bunday raketalarni faqat Patriot zenit-raketa komplekslari urib tushirishi mumkin. Foto: Getty Images
Volodimir Zelenskiy Ukraina Amerikaning Patriot zenit-raketa majmuasiga o‘xshash tizim ishlab chiqayotganini aytgan. BBC manbalariga ko‘ra, ushbu ishlanma hali tugallanmagan, biroq uning ustidagi ishlar «faol davom etmoqda».
Bunga parallel ravishda ukrainalik ishlab chiquvchilar dushman havo nishonlarini urib tushirish uchun boshqa yechimlarni topishga harakat qilmoqda, bu esa G‘arbning taqchil bo‘lgan havo hujumidan mudofaa raketalarini tejash imkonini beradi.
So‘nggi haftalarda bu borada muayyan yutuqlarga erishildi. Rossiya har kecha Ukraina shaharlari bo‘ylab uchirayotgan Shahed tipidagi zarbdor dronlar Ukrainaning arzonga tushgan dronga tutuvchi vositalari orqali ikkinchi marta muvaffaqiyatli urib tushirilishi qayd etildi. Bu ma’lumotni BBC'ning ikki manbasi tasdiqladi.
Kiyevning amerikalik qurolsozlarga yana bir jiddiy qaramligi bor. Gap baravar o‘t ochish reaktiv tizimlari, birinchi navbatda HIMARS va ular uchun o‘q-dorilar haqida ketmoqda.
2022 yilning yozida bunday tizimlar frontda o‘zini juda samarali ko‘rsatgandi. Garchi keyingi yillarda ularning samaradorligi Rossiya radioelektron reaktiv tizimi qarshiligi tufayli (bu Amerikaning GMLRS raketalarining aniqligiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi) biroz pasaygan bo‘lsa-da.
Shunga qaramay, Himars tizimlari hali ham Ukraina harbiylari qo‘lida dahshatli qurol bo‘lib qolmoqda.
HIMARS uchun raketalar
Boshqariluvchi GMLRS raketalari 2022 yil yozida Ukraina qurolli kuchlarining eng muhim zarba vositasiga aylangandi. O‘shanda Ukraina armiyasi ularni qo‘llash taktikasini ishlab chiqqan va Rossiya o‘q-dori omborlariga zarbalar bergan.
Bu taktika shunchalik samarali ediki, rossiyaliklarni frontdagi qismlarga ta’minot yetkazib berish tizimini o‘zgartirishga majbur qildi.
90 kilometrgacha masofadagi nishonga yetib boradigan bu raketalar ikki turdagi jangovar qismlar — oskolkali-fugas yoki kassetali qismlar, shuningdek, ikki turdagi nishonga olish tizimlari — sun’iy yo‘ldosh va inersial tizimlar bilan jihozlangan.
Raketa jangovar qismining yuqori aniqligi va quvvati yoyilish tezligi bilan to‘ldiriladi — g‘ildirakli HIMARS yoki zanjirli MLRS uchirish moslamalari razvedka ma’lumotlarini olgandan keyin qisqa vaqt ichida zarba berish imkonini beradi.
Ushbu uchirish moslamalari uchish masofasi 300 kilometrgacha bo‘lgan ATACMS raketalari uchun ishlatiladi.
Rossiya qo‘shinlari GMLRS'ga qarshi turish usullarini sinab ko‘rgan bo‘lsa-da (ular bilan radioelektron kurash tizimlari, sun’iy yo‘ldosh navigatsiyasiga ta’sir qilish yoki zenit raketalari bilan urib tushirish orqali kurashmoqda), zarbadan to‘liq himoyalanishning iloji yo‘q — ayniqsa, u kutilmaganda berilganda.
Muammo shundaki, GMLRS boshqa snaryadlardan farqli o‘laroq, faqat AQSHdagi Lockheed Martin zavodlarida ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarishni kengaytirish murakkab vazifa, chunki raketada yuqori texnologiyali detallar ko‘p.
Bundan tashqari, ushbu raketalarning Ukrainada ko‘rsatgan yuqori samaradorligi butun dunyoda ularga bo‘lgan talabni oshirdi va endi Ukrainaning ko‘plab raqobatchilari bor.
Bu raketalarni almashtirishning iloji yo‘q. Na miqdor, na sifat jihatidan.
Zenit raketalar
Zenit-raketa komplekslari uchun raketalar hamda ZRKning o‘zi Ukraina uchun juda muhim — butun davlatning havo hujumidan mudofaasi quruqlikdagi komplekslarga bog‘liq. Bu tizimlarning katta qismini esa AQSH zenit-raketa komplekslari tashkil etadi.
Havo hujumidan mudofaa raketalari ahamiyatini kamaytirib bo‘lmaydi — ular eng ko‘p sarflanadigan materialga aylangan, bundan tashqari, Rossiya soxta nishon dronlarini tobora faolroq qo‘llay boshlaganidan so‘ng, bunday raketalar sarflanishi oshdi.
Bundan tashqari, Ukraina Yevropadagi ittifoqchilaridan oladigan va Rossiya qanotli raketalariga qarshi qo‘llaydigan F-16 qiruvchi samolyotlari ham Amerika o‘q-dorilaridan foydalanadi.
Zenit raketalari Ukrainaga ikki sababga ko‘ra kerak. Birinchidan, ular mamlakat infratuzilmasini halokatli raketa zarbalaridan himoya qilishga yordam beradi.
Har safar ukrain harbiylari Rossiya qanotli raketasini urib tushirganini xabar qilsa, bu unga kamida ikkita zenit raketa otilganini anglatadi — bu havo hujumidan mudofaa tizimlarining odatiy amaliyoti.
Ukraina qurolli kuchlarining F-16 qiruvchi samolyotlari havo nishonlarini tutish uchun ishlatiladi va ular uchun ham Amerika raketalari kerak. Foto: Getty Images
Katta ehtimol bilan, urib tushirilmagan raketalarni ham urib tushirishga harakat qilishgan va har bir urinish uchun kamida ikkita zenit raketa ishlatilgan.
Ba’zi hollarda, masalan, Rossiyaning «Kinjal» gipertovushli raketasi yoki «Iskander» ballistik raketasi zarbasini qaytarishda faqat Amerikaning Patriot havo hujumidan mudofaa tizimidan PAC-3 raketalarini ishlatish samarali bo‘lishi mumkin.
Bir necha oydirki, Rossiya uzoq masofali dronlar bilan yopirilma zarba berishda havo hujumidan mudofaa kuchlariga yuklama tushirish uchun maxsus soxta dron nishonlarini qo‘llamoqda.
Ukraina qiruvchi samolyotlari qanotli raketalar bilan qanday kurashayotgan bo‘lsa, dronlar bilan ham aviatsiya yordamida — zarbdor hamda transport vertolyotlari va hatto yengil pulemyotlar bilan qurollangan yengil motorli samolyotlar yordamida kurashishni o‘rganishdi.
Snaryadlar
Taktik dronlar, birinchi navbatda, FPV-dronlar frontdagi eng samarali qurol turlaridan biriga aylandi.
Ingichka optik tolali shnur orqali boshqariladigan dronlar paydo bo‘lganidan so‘ng, ular radioelektron kurash tizimlari uchun zaif bo‘lmay qoldi. Bunday dronlar zirhli texnika kolonnasi hujumini to‘xtata oladi, ular hatto alohida askarlarni ham ovlaydi.
Shaxsiy tarkib jiddiy taqchilligini boshdan kechirayotgan Ukraina qurolli kuchlari uchun FPV-dronlar haqiqiy najot bo‘ldi, chunki ular rossiyaliklar son jihatdan ustun bo‘lgan taqdirda ham mudofaani saqlab qolish imkonini beradi.
Front chizig‘ining ko‘plab uchastkalarida pozitsiyalarni bir necha kilometrlik polosa ajratib turadi. Va hujum paytida dushman pozitsiyalariga yetib borish uchun shu masofani bosib o‘tish kerak.
Biroq dronlarning o‘ziga yarasha kamchiliklari ham bor. Birinchi navbatda, har bir dron alohida operator tomonidan boshqariladi va shuning uchun dronlarning ommaviy qo‘llanishi operatorlar soniga bog‘liq.
Ikkinchidan, Ukrainada dronlar ishlab chiqarish portlovchi moddalar miqdori bilan cheklangan — zaryadlar shunchaki yetarli emas.
Shuning uchun oddiy artilleriya snaryadlari urushda eng muhim zarba berish vositasi va eng ko‘p talab qilinadigan resurslardan biri bo‘lib qolmoqda. Havoda zarbalarni yo‘naltiruvchi dron bor bo‘lsa, zamonaviy gaubitsalar aniqligi turli nishonlarni yo‘q qilish uchun yetadi.
Ukraina qurolli kuchlari foydalanayotgan har bir 155 millimetrli M107 snaryadi yetti kilogrammdan sal kamroq portlovchi moddani o‘z ichiga oladi va uning korpusi 36 kilogrammlik po‘lat bo‘laklaridan iborat.
Amerikadan o‘q-dorilar yetkazib berilishi Ukraina uchun juda muhim, biroq 2022 yildan beri Ukrainaning hamkor davlatlari koalitsiyasi («Ramshtayn guruhi») o‘q-dorilar ishlab chiqarishni sezilarli darajada kengaytirishga erishdi.
Eng yomon ssenariy
Avvaliga Amerikaning Ukrainaga yordami to‘xtatilishi voqealar rivojining eng yomon ssenariylaridan biri sifatida ko‘rilardi, ammo endi buning ehtimoli oshdi va unga tayyorgarlik ko‘rish kerak.
Wall Street Journal gazetasi bilan suhbatlashgan harbiy ekspertlar apokaliptik bo‘lmasa-da, ancha xavotirli bashoratlar bildirgan.
«Biz Yevropaga o‘q-dorilar ishlab chiqarishni ko‘paytirishi uchun yana bir yil berishga, ehtimol, yarim yil yoki bir yil bardosh bera olamiz [...] Biz yo‘qotishlarga duchor bo‘lishimiz, ehtimol, hududning bir qismini yo‘qotishimiz mumkin. Ammo qiyinchiliklarga qaramay, jang qilishdan boshqa ilojimiz yo‘q», deydi Ukrainaning «Omon qayt» xayriya fondi katta tahlilchisi Mikola Beleskov.
«Garchi nazariy jihatdan Yevropa AQSH xarajatlari darajasiga yetishi mumkin bo‘lsa-da, men unda kerakli qurollarning barcha nomenklaturasini ta’minlash imkoniyatini ko‘rmayapman va havo hujumidan mudofaa tizimi raketalari kabi ba’zi muhim toifalar bo‘yicha miqdor muammosi tezda paydo bo‘ladi», — deydi Shvetsiya mudofaa universiteti eksperti Oskar Yonsson.
Havo hujumidan mudofaa raketalarini almashtirish imkonsiz. Ularni ishlab chiqarishni ko‘paytirish ham oson ish emas — yangi ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq sof texnologik qiyinchiliklardan tashqari, investitsiyalar, tashkil etish muammosi ham bor.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan, Yevropa Ittifoqi o‘ziga xos tuzilma bo‘lib, u AQSH yoki Rossiyadan bitta milliy harbiy sanoat mavjud emasligi bilan ajralib turadi.
Yevropaliklar ishlab chiqarish hajmini oshirish masalalarini bir vaqtning o‘zida hal qilishlariga to‘g‘ri kelsa-da, ular buni harbiy sanoat kompleksini isloh qilish bilan bir vaqtda amalga oshirishga harakat qilmoqda.
Bu murakkab jarayonlar oxiriga yetishiga hali borligida ukrainlar frontda artilleriya va hatto havo hujumidan mudofaa tizimini yangi turdagi dronlar bilan almashtirish orqali, ya’ni o‘zlari yaxshi uddalayotgan usullar bilan ancha samarali yechimlarni topishga muvaffaq bo‘lmoqda.
Ctrl
Enter
Xato topdIngizmi
Iborani ajratib Ctrl+Enter tugmasini bosingMavzuga oid yangiliklar
