МДҲга аъзо давлатлар аксилтеррор маркази раҳбари, генерал-полковник Е. С. Сисоев
2025 йил июнь ойида МДҲга аъзо давлатларнинг Аксилтеррор маркази (АТМ) ташкил топганининг 25 йиллигини нишонлади. Марказни ташкил этиш тўғрисидаги қарор Ҳамдўстлик мамлакатлари учун мураккаб шароитларда қабул қилинди. 1999 йилда Россияда 300 дан ортиқ тинч аҳолининг ҳаётига зомин бўлган бир нечта терактлар содир бўлди. Ўша пайтда Қирғизистон жанубида ҳукумат қўшинлари билан "Ўзбекистон ислом ҳаракати" халқаро террорчилик ташкилоти жангарилари ўртасида тўқнашувлар бўлиб ўтди. Қозоғистон Республикаси, Қирғизистон Республикаси, Россия Федерацияси, Тожикистон Республикаси, Ўзбекистон Республикасида террорчи ташкилот деб топилган. Худди шу террорчилик ташкилоти Ўзбекистонда бир қатор портлашларни амалга оширди.
В сложившихся условиях стало ясно, что толко обединив ресурсы и скоординировав действия, можно "дават достойный ответ международному терроризм-у, вооруженному сепаратизм-у и другим проявлениям экстремизма" [Мурожаатное к главам государств и главам правителств государств - участников СНГ об обединении усилий в борбе с терроризмом. МДҲ Ижроия қўмитасининг расмий сайти. Ушбу позиция МДҲ Ички ишлар вазирлари кенгашининг 1999 йил октябрь ойида Киев шаҳрида бўлиб ўтган мажлиси иштирокчилари томонидан Ҳамдўстлик давлатлари раҳбарларига йўллаган мурожаатида қайд этилган.
2000 йил январь ойида МДҲ давлатлари раҳбарларининг учрашувида 1999 йил ноябрь ойида бўлиб ўтган ЭХҲТнинг Истанбул саммити якунлари нуқтаи назаридан халқаро терроризмга қарши курашни ташкил этиш тўғрисида фикр алмашилди. Халқаро терроризм ва экстремизмга қарши кураш бўйича мақсадли дастур ишлаб чиқишга қарор қилинди, шунингдек, ягона аксилтеррор марказини ташкил этиш кўзда тутилди. Ушбу қарор ортида барча МДҲ давлатларининг миллий манфаатларини ҳисобга олган ҳолда терроризмга қарши хавфсизликнинг умумий доктринасини ва уни амалга оширишнинг келишилган механизмини шакллантириш зарурлигини англаш ётарди.
Орадан ярим йил ўтиб, 21 июнь куни Москва шаҳрида МДҲ давлатлари раҳбарларининг навбатдаги йиғилишида бир қатор ҳужжатлар, жумладан, Аксилтеррор марказини ташкил этиш ҳамда МДҲга аъзо давлатларнинг 2003 йилгача бўлган даврда халқаро терроризм ва экстремизмнинг бошқа кўринишларига қарши курашиш дастури тўғрисидаги қарорлар қабул қилинди.
Марказ олдига Ҳамдўстлик мамлакатларининг терроризм ва экстремизмга қарши курашиш борасидаги мувофиқлашуви ва ҳамкорлигини таъминлашнинг мустаҳкам ташкилий-ҳуқуқий асосларини шакллантириш вазифаси қўйилди. Мақсадга йўналтирилган иш натижасида у муваффақиятли ҳал қилинди.
МДҲ АТМнинг бевосита иштирокида ишлаб чиқилган муҳим ҳужжатлар орасида МДҲга аъзо давлатларнинг терроризмга қарши курашдаги ҳамкорлиги Концепцияси (2005 йил) ва "Жиноий даромадларни легаллаштиришга (ювишга) ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш тўғрисида"ги Шартномани (2007 йил) таъкидлаш лозим. МДҲ доирасида махфий ахборотни ҳимоя қилиш (2013 йил) ҳамда терроризм ва экстремизмга қарши курашиш, шу жумладан уларни молиялаштириш соҳасида ахборот алмашиш тўғрисидаги битимлар (2017 йил) ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари, Марказ МДҲга аъзо давлатларнинг терроризм ва экстремизмга қарши курашиш соҳасидаги уч йиллик ҳамкорлик дастурларининг асосий ишлаб чиқувчиси бўлиб, уларнинг мазмуни хавфсизликка таҳдид солаётган долзарб муаммоларни акс эттиради.
Ўтган йиллар давомида Ҳамдўстлик мамлакатлари қонунчилигини яқинлаштириш ва уйғунлаштиришга қаратилган Марказнинг МДҲ Парламентлараро Ассамблеяси билан ўзаро ҳамкорлиги натижасида хавфсизлик соҳасида 100 дан ортиқ намунавий ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Улар орасида энг муҳимлари сифатида терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш бўйича намунавий Жиноят кодексига, терроризмга қарши курашиш масалалари бўйича давлат чегараси ва чегара идоралари (кучлари) тўғрисидаги намунавий қонунларга киритилган тузатишларни қайд этиш мумкин. Ҳамдўстликда илк бор ишлаб чиқилган "Чегара хавфсизлиги тўғрисида"ги намунавий қонун ҳамда хавфсизлик органлари фаолиятини такомиллаштириш бўйича намунавий тавсиялар алоҳида эътиборга лойиқ.
Ушбу чора-тадбирларнинг барчаси МДҲ маконида терроризм ва экстремизмга қарши курашнинг ягона ҳуқуқий майдонини яратиш ва самарадорлигини оширишга қаратилган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев ташаббуси билан ишлаб чиқилган ва 2024 йил 8 октябрда МДҲ давлат раҳбарларининг Москвада бўлиб ўтган саммитида қабул қилинган 2025 - 2027 йилларга мўлжалланган МДҲга аъзо давлатларнинг дерадикализатсия соҳасидаги ҳамкорлиги дастурини алоҳида таъкидлаш жоизки, у терроризм ва экстремизм мафкурасига, айниқса, вояга етмаганлар ва ёшлар ўртасида қарши курашиш бўйича биргаликда тизимли ишлашга қаратилган ўрта муддатли режалаштиришнинг биринчи давлатлараро ҳужжати бўлди.
Шаклланган ҳуқуқий асосга таянган ҳолда, МДҲ АТМ терроризм ва экстремизмга қарши курашда Ҳамдўстлик мамлакатлари хавфсизлик органларининг мувофиқлаштирилиши ва ўзаро ҳамкорлигини таъминлайди. Марказ томонидан маълумот ва тажриба алмашиш учун платформалар яратилган бўлиб, улар иштирокчиларга "соатларни солиштириш" ва кейинги қўшма чора-тадбирларни келишиб олиш имконини беради.
Бундай халқаро майдонлар қаторида 2008 йилдан буён ҳар йили ташкил этиладиган МДҲ МАТТ Миллий аксилтеррор марказлари раҳбарлари (штаб бошлиқлари) йиғилишини алоҳида таъкидлаш лозим. 2025 йилдан бошлаб ушбу тадбир МДҲ иштирокчи давлатларининг терроризмга қарши курашиш учун масъул бўлган ваколатли органлари бош бўлинмалари бошлиқларининг ҳамда терроризм ва экстремизмга қарши курашиш соҳасидаги фаолиятни мувофиқлаштиришни таъминловчи МДҲ иштирокчи давлатлари миллий тузилмалари раҳбарларининг йиғилиши (кейинги ўринларда - Бош аксилтеррор бўлинмалари бошлиқларининг йиғилиши) деб номланади.
Ушбу тадбир Ҳамдўстлик мамлакатларидаги терроризмга қарши курашнинг асосий субъектлари, шунингдек, МДҲнинг тегишли органлари ва халқаро ташкилотларнинг мунтазам учрашувларини таъминлаш имконини беради, улар доирасида тезкор вазиятни баҳолаш ва терроризмга қарши ишларни ташкил этишнинг энг яхши амалиётлари алмашинуви амалга оширилади.
2011 йилдан буён Марказ томонидан ўтказиб келинаётган Марказий Осиё минтақаси ҳамдўстлиги мамлакатлари аксилтеррор тузилмалари вакилларининг минтақавий эксперт маслаҳатлашувлари ҳам экспертлар даражасида тажриба алмашиш имконини берувчи муҳим платформа ҳисобланади.
Ҳамкорликни таъминлашнинг самарали механизми МДҲ давлатларининг ваколатли вакиллари иштирокида Марказ Раҳбари ҳузурида доимий ўтказиладиган йиғилиш ҳисобланади. Ушбу майдон ҳамкорликдаги ишларни мувофиқлаштириш имконини беради ва хавфсизлик органлари ҳамда МДҲ АТМ ўртасида қайта алоқани таъминлайди.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, халқаро кескинликнинг ўсиши ва террорчилик таҳдидлари географиясининг кенгайиши халқаро ташкилотлар ва фуқаролик жамияти вакилларини аксилтеррор фаолиятига жалб қилишни ўз ичига олган мувофиқлаштириш ва ўзаро ҳамкорликнинг янги шаклларини излашни тақозо этди.
2023 йилдан бошлаб Марказ ташаббуси ва унинг ташкилий кўмагида Ҳамдўстлик мамлакатлари томонидан ротация асосида Терроризм ва экстремизмга қарши курашиш бўйича нуфузли МДҲ конференцияси ўтказилмоқда. Қирғизистон Республикасида биринчи марта ўтказилган бундай юқори даражадаги тадбир хавфсизлик органлари ва экспертлар ҳамжамияти томонидан талаб қилинишини кўрсатди.
2024 йилда Тошкентда ташкил этилган, биринчи марта ШҲТнинг ихтисослашган конференциялари ва Минтақавий аксилтеррор тузилмасини (МАТТ) бирлаштирган кенг кўламли Аксилтеррор форуми профессионал мулоқотни чуқурлаштиришдан умумий манфаатдорликни тасдиқлади ҳамда Евроосиё маконида хавфсизликни таъминлаш манфаатлари йўлида МДҲ ва ШҲТнинг аксилтеррор саъй-ҳаракатларини бирлаштириш йўлидаги муҳим қадам бўлди.
Ҳурматли ўзбекистонлик ҳамкасбларимиз терроризмга қарши курашиш соҳасида халқаро ҳамкорликни ривожлантиришга доимо қизиқиш билдирмоқдалар, МДҲ МАТТнинг барча тадбирларида делегациялар вакилларининг юқори даражаси бундан далолат беради.
Терроризмга қарши курашда хавфсизлик органлари ҳамкорлигининг шаклланган тизимининг муҳим элементи МДҲ МАТТ томонидан мувофиқлаштириладиган қўшма аксилтеррор машқлари бўлди.
Марказ ташкил этилганидан буён 9 та давлат ҳудудида 20 та шундай ўқув машқлари ўтказилди, улар давомида чегара ҳудудидаги авиация, темир йўл ва денгиз транспорти, ракета-космик ва ёқилғи-энергетика саноати объектларида, шу жумладан атом станцияларида, одамлар оммавий бўладиган жойларда муҳим саноат корхоналарининг ахборот инфратузилмаларида, шу жумладан таълим ташкилотларида террорчилик таҳдидларини аниқлаш ва бартараф этиш бўйича махсус бўлинмаларнинг биргаликдаги тезкор фаолияти ва жанговар уйғунлиги такомиллаштирилди.
Шу ўринда Ўзбекистон Республикасида илк бор ўтказилган "Шарқ-Антитеррор-2024" юбилей йигирманчи машқини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман.
Ўқув машқлари сценарийларини ишлаб чиқишнинг амалий жиҳатдан муҳим элементи реал вазият ва долзарб террорчилик таҳдидларини ҳисобга олишдир.
Хусусан, террорчилар таҳдидлари ва ҳаракат тактикасининг ўзгариши туфайли терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш ва киберхавфсизликни таъминлаш масалалари машғулотларнинг ажралмас қисмига айланмоқда. МДҲ молиявий разведка бўлинмалари раҳбарлари кенгаши билан ҳамкорлик натижасида 2024 йилдан бошлаб ваколатли органлар - ўқув машқлари иштирокчиларининг ахборот алмашинуви контури Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштириш ва терроризмни молиялаштириш хавфини баҳолаш халқаро маркази массиви билан тўлдирилди, террорчилар ҳамкорларининг криптовалюта операциялари мониторинги "Шаффоф блокчейн" хизматини қўллаган ҳолда амалга оширилди.
Криптовалютадан ноқонуний, шу жумладан террористик ва экстремистик мақсадларда фойдаланишнинг долзарблигини ҳисобга олган ҳолда, МДҲ молиявий разведкаси билан ҳамкорликнинг ушбу йўналиши катта истиқболларга эга.
АТМ террористик ва экстремистик жиноятлар содир этган ва жиноий таъқибдан яширинган шахсларни давлатлараро қидиришда МДҲга аъзо давлатларга ёрдам беради.
Махсус хизматлар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи тузилмалар ва МДҲ органлари билан ҳамкорликда ўтказилган махсус операциялар натижасида 900 дан ортиқ террорчи қўлга олинди ва радикал фаолиятни молиялаштиришга алоқадор 800 дан ортиқ шахс аниқланди.
Ихтисослаштирилган маълумотлар банки (ММБ) туфайли Марказ ҳамкор идоралар, МДҲнинг бошқа органлари ва халқаро тузилмалардан маълумотлар тўпланадиган ахборот маркази вазифасини бажаради.
Марказ томонидан хавфсизлик органларини ахборот-таҳлилий таъминлашга катта эътибор қаратилмоқда. Жумладан, ҳар йили терроризм ва экстремизмга қарши курашишнинг долзарб масалалари бўйича 20 дан ортиқ таҳлилий тадқиқот ва шарҳлар чоп этилади. Ҳозирги кунда ёшлар муҳитида профилактика ишларини олиб бориш, учувчисиз тизимлардан террористик мақсадларда фойдаланишга қарши курашиш ва муҳим инфратузилма хавфсизлигини таъминлаш амалиётини тадқиқ этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Марказнинг янги таҳдидларни ҳисобга олган ҳолда тайёрланган таҳлилий материаллари ваколатли органларга юзага келаётган таҳдидларга тезкор жавоб беришга ва терроризмга қарши муносиб чора-тадбирларни ишлаб чиқишга ёрдам беради.
Минтақавий хавфсизликни таъминлашда аксилтеррор соҳасидаги мутахассислар малакасини ўз вақтида ошириш муҳим аҳамиятга эга. Марказ томонидан идоравий ва нодавлат таълим ташкилотларини жалб этган ҳолда бундай ўқитишни ташкил этишга тизимли асосда кўмаклашилмоқда.
МДҲ доирасида кўп томонлама аксилтеррор ҳамкорлик тизимини барпо этиш ҳақида гапирганда, шуни таъкидлаш керакки, Марказ Ҳамдўстликнинг тегишли органлари билан яқин ҳамкорликни йўлга қўйган. Иш МДҲ Ижроия қўмитаси билан мувофиқлаштирилган ҳолда амалга оширилади.
Тегишли органлар салоҳиятининг қўшилиши ресурслар ва имкониятларни бирлаштириш имконини беради, бу эса пировард натижада кўрилаётган чора-тадбирлар самарадорлигига ижобий таъсир кўрсатади.
Ўз фаолияти давомида Марказ халқаро аксилтеррор ҳамкорлик тизимига узвий равишда қўшилди. Ваколати терроризмга қарши кураш масалаларини қамраб олган асосий халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик йўлга қўйилди, тегишли англашув меморандумлари имзоланди. Марказга Интерпол, жиноий даромадларни легаллаштиришга ва терроризмни молиялаштиришга қарши курашиш бўйича Евроосиё гуруҳи ва Европа Кенгашининг Терроризмга қарши курашиш қўмитасида кузатувчи мақоми берилган.
АТМ БМТнинг ихтисослашган муассасалари билан фаол ҳамкорлик қилиб, терроризмга қарши глобал курашга ҳисса қўшмоқда. Асосий ҳамкорлар орасида Терроризмга қарши кураш қўмитаси Ижроия дирекцияси, Хавфсизлик кенгаши қўмиталарининг санкцияларини таҳлилий қўллаб-қувватлаш ва кузатиш гуруҳи ва Терроризмга қарши кураш бошқармаси бор. Марказ вакиллари БМТ Хавфсизлик Кенгашининг терроризмга қарши курашиш масалаларига оид резолюциялари давлатлар томонидан бажарилишини назорат қилиш мақсадида амалга оширилаётган МДҲ мамлакатларига ММКТИнинг баҳолаш ташрифларида иштирок этмоқда.
2016 йилда МДҲ АТМ АТМК Глобал тадқиқот тармоғига кирди ва 2021 йилдан бери БМТнинг заиф объектларни терроризм таҳдидларидан ҳимоя қилиш бўйича Глобал эксперт тармоғининг аъзоси ҳисобланади.
Ўтган йили Марказ Россия Федерацияси ва Туркманистоннинг молиявий кўмагида БМТ ҚК томонидан ишлаб чиқилган "Муҳим энергетика инфратузилмасини террористик ҳужумлардан ҳимоя қилиш бўйича қўлланма"ни тайёрлашга ҳисса қўшди.
Шунингдек, МДҲ АТМ КҚК Ижроия дирекциясига БМТнинг таҳлилий материалларини рус тилига таржима қилишда ёрдам беради, шу тариқа Ҳамдўстлик мамлакатлари хавфсизлик органларининг уларга киришини таъминлайди.
МДҲнинг асосий, "табиий" иттифоқчилари - ШҲТ МАТТ ва КХШТ билан ўзаро ҳамкорлик жадал ривожланмоқда. Мақсад ва вазифаларимиз кўп жиҳатдан бир-бирига мос келишини, масъулият доиралари кесишишини англаган ҳолда, ҳамкорлик ва ўзаро алоқалар масалалари бўйича уч томонлама Меморандум имзоланди.
Мазкур ҳужжатни амалга ошириш ва уни амалий жиҳатдан тўлдириш мақсадида доимий фаолият юритувчи экспертлар гуруҳининг йиғилишлари мунтазам равишда ўтказиб келинмоқда. Амалга оширилган ишларнинг муҳим натижаси 2022 йил 16 февралда имзоланган МДҲ МАТТ, ШҲТ МАТТ ва КХШТнинг терроризм ва экстремизмга қарши курашиш масалалари бўйича Қўшма позициясини ишлаб чиқиш бўлди.
2023 йил МДҲ МАТТнинг минтақавий шериклар билан ҳамкорлигини ривожлантиришнинг янги босқичи билан ажралиб турди - Қирғизистонда биринчи марта МДҲ ва ШҲТнинг қўшма аксилтеррор машғулотлари ўтказилди.
Жорий йилда Тожикистондаги аксилтеррор машғулотлари КХШТ билан биргаликда ўтказилади. Ҳамкорликнинг ушбу формати минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлаш ва террорчилик таҳдидларига қарши курашиш самарадорлигини оширишга қаратилган.
Марказ Ҳамдўстлик мамлакатлари ўртасида илмий ва таълим соҳасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга алоҳида эътибор қаратади.
Шундай қилиб, МДҲ Ижроия қўмитаси, МДҲ АТМ ва Россия Федерацияси ташаббуси билан МДҲга аъзо давлатлар ваколатли органларининг таълим ташкилотлари фаолиятини мувофиқлаштиришга кўмаклашиш мақсадида МДҲ Ташқи ишлар вазирлари кенгашининг 2024 йил 7 октябрдаги қарори билан Россия Федерацияси Федерал хавфсизлик хизмати академиясига терроризм ва экстремизмга қарши курашиш соҳасида кадрларни тайёрлаш бўйича таянч ташкилот (МДҲнинг асосий таълим ташкилоти) мақомини бериш тўғрисида қарор қабул қилинди.
Марказнинг асосий тадбирлари доирасида ихтисослаштирилган сессия ташкил этилади, унда идоравий илмий-таълим ташкилотлари раҳбарлари ўқув, услубий ва илмий-тадқиқот соҳаларида ўзаро ҳамкорликни ташкил этишни такомиллаштириш масалаларини кўриб чиқадилар.
Шундай қилиб, 2025 йил 11 июнь куни Москва шаҳрида бош аксилтеррор бўлинмалари бошлиқларининг XVIII йиғилиши доирасида МДҲ Асосий таълим ташкилоти шафелигида идоравий олий таълим муассасалари ректорларининг биринчи йиғилиши бўлиб ўтди.
МДҲ МАТТ, шунингдек, илмий ҳамжамият ва фуқаролик жамияти институтларини терроризм ва экстремизмга қарши курашиш бўйича вазифаларни ҳал қилишга фаол жалб қилмоқда. Марказ МДХУ, Ломоносов номидаги МДУ, Россия Фанлар академиясининг Давлат ва ҳуқуқ институти, Ҳарбий фанлар академияси каби етакчи олий ўқув юртлари ва илмий ташкилотлар билан ҳамкорлик қилади.
Ҳамкорликнинг асосий платформаси МДҲ мамлакатлари олимлари ва экспертларини бирлаштирган АТМ қошидаги Илмий-маслаҳат кенгаши (ИЛК) ҳисобланади. МКСда ҳуқуқ, тарих, фалсафа, сиёсатшунослик соҳасидаги олимлар, МДҲ органлари ва илмий-тадқиқот ташкилотлари вакиллари ишлайди. НСК фаолияти терроризм ва экстремизмга қарши кураш соҳасидаги аниқ вазифаларни ҳал қилиш учун назарий билимлар ва амалий тажрибани бирлаштириш имконини беради.
МДҲ АТМ ёшлар муҳитида терроризм ва экстремизмнинг олдини олишга алоҳида эътибор қаратади, ўқувчиларда аксилтеррор дунёқарашни шакллантиришга қаратилган ташаббусларни қўллаб-қувватлайди.
Асосий лойиҳалардан бири ҳар йили МДҲнинг тил ва маданият бўйича таянч ташкилоти мақомига эга бўлган ХДЛУ билан ҳамкорликда ўтказиладиган "Талабалар қалқони" халқаро танловидир. Танлов ёшларда терроризм ва экстремизм ғояларига қарши иммунитетни шакллантириш, шунингдек, ушбу соҳадаги энг яхши талабалар ташаббусларини қўллаб-қувватлашга қаратилган.
Танловнинг беш йиллик фаолияти давомида Ҳамдўстликнинг 10 мамлакати, шунингдек, Ветнам, Гвинея-Бисау, Фаластин, Сербиядан 950 дан ортиқ талаба ва коллеж ўқувчилари 680 дан ортиқ иш билан иштирок этдилар. Ҳамкорлар АТМ ва МГЛУнинг ёшларни маънавий-ахлоқий тарбиялаш, аксилтеррорчилик кайфиятини шакллантириш ва халқлар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлашдаги ролини юқори баҳолайдилар.
Шундай қилиб, геосиёсий турбулентликка қарамай, МДҲ доирасида терроризм ва экстремизмга қарши кураш соҳасида Ҳамдўстлик мамлакатлари ваколатли органларининг мувофиқлашуви ва ўзаро ҳамкорлигини таъминлаш салоҳияти нафақат сақлаб қолинди, балки кенгайтирилди.
Ўтмишга назар ташлар эканмиз, шуни мамнуният билан таъкидлашни истардикки, 25 йил мобайнида Марказ ўз вазифасини оқлади, зарур интеграция механизми сифатида шаклланди, тегишли минтақавий ва субминтақавий тузилмалар орасида муносиб ўрин эгаллади.
Бундай натижага МДҲга аъзо барча давлатлар ва уларнинг махсус хизматлари манфаатдорлиги туфайли эришилди. Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси МДҲ маконида коллектив хавфсизлик тизимини шакллантириш ва ривожлантириш ҳамда амалий ҳамкорликни мустаҳкамлашга салмоқли ҳисса қўшганини ва қўшаётганини таъкидлаш лозим.
Ишончим комилки, МДҲга аъзо давлатлар хавфсизлик органлари ва махсус хизматлари раҳбарлари кенгашининг бўлажак эллик еттинчи мажлиси 2025 йил 16 октябрь куни дунёнинг энг қадимий шаҳарларидан бири - Самарқандда ўтказилиши бунинг яна бир тасдиғи бўлади.
“Zamin”ни Telegram'да ўқинг!
