Nega tadbirkor va fuqarolarimiz pul kerak bo‘lganda ko‘proq bankka yoki “ko‘cha”ga, bo‘sh mablag‘ bo‘lganda esa “ko‘rpacha” yoki yana bankka murojaat qilishadi?

Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy siyosat tadqiqot instituti tomonidan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik qonunchiligini takomillashtirish doirasida kapital bozorini rivojlantirish muammolari ham o‘rganilmoqda. Maqola shu o‘rganish natijalari bo‘yicha tayyorlandi.

Sarlavhadagi ikki holat bir-biridan farq qilsa-da, ularning ildizi va sabablari bir xil omillarga borib taqaladi. Ya’ni, har ikki holatda ham tadbirkorlar va fuqarolar o‘zlari uchun oson, qulay, foydali va xavfsizroq yo‘lni tanlashadi.
Mamlakatimiz qariyb o‘ttiz yil mobaynida rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyoti tomon bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida, bozor iqtisodiyotining eng muhim institutlaridan biri bo‘lgan kapital bozori hali ham shakllanish bosqichida.

O‘zbekiston bugungi kunda kapital bozorining rivojlanganlik darajasini belgilovchi xalqaro reytinglar (MSCI, FTSE Russell, Standard and Poor’s) bo‘yicha eng pastki pog‘onada (pre-frontier market, frontier market, emerging market, developed market) turibdi. Soha mutaxassislarining fikricha izchil va samarali islohotlar bo‘lganda dastlabki bosqichdan rivojlangan bosqichgacha o‘rtacha 20-25 yil talab etiladi.

Rivojlangan kapital bozori mavjud davlatlarda tadbirkorlar pul kerak bo‘lganda banklardan tashqari fond bozori orqali pul jalb qilish, fuqarolar esa bo‘sh pul mablag‘larini faqat bankka depozitga qo‘ymasdan, qimmatli qog‘ozlarga yo‘naltiradilar. Bu tadbirkor va fuqarolarga qo‘shimcha imkoniyat berishi bilan bir qatorda mamlakatda bank va kapital bozori o‘rtasida sog‘lom raqobatni ta’minlaydi.

So‘nggi qirq yillikda jahonda fond birjalari sonining elliktadan bir yuz oltmishtagacha keskin o‘sishi, kapital bozorining iqtisodiyot rivojida muhim o‘rin tutishini ko‘rsatadi. Bizda esa haligacha banklar moliyaviy resurslarni to‘plash va qayta taqsimlash bo‘yicha asosiy institutligicha qolmoqda.

Natijada, kompaniyalar va investorlar biznesni moliyalashtirishning alternativ va raqobatbardosh manbalaridan foydalanish imkoniyatidan mahrum bo‘lib, asosiy ulushi davlatga tegishli bo‘lgan monopollashgan bank tizimiga murojaat qilishdan o‘zga chorasi yo‘q. Bank kreditlari biznesni moliyalashtirishning asosiy manbai, bank depozitlari esa bo‘sh pul mablag‘larini yo‘naltirishning asosiy usuli bo‘lib qolgan.
Ushbu holning vujudga kelishida sabab bo‘layotgan omillarni shartli ravishda iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy omillarga bo‘lish mumkin. Iqtisodiy omillarga quyidagilarni misol keltiramiz:

Konsentratsiyalashgan bozor, mahsulot tanqisligi. Boshqa rivojlanayotgan davlatlar singari, O‘zbekistonda kapital bozorining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, uning yuqori konsentratsiyalashganligi bo‘lib hisoblanadi: Ya’ni fond bozorining 85 foiz kapitallashuvi asosan davlat banklari va sanoat gigantlari vakili bo‘lgan o‘nta yirik kompaniyalar ulushiga to‘g‘ri keladi. Respublikadagi mavjud aksiyadorlik jamiyatlarning o‘ttiz foizdan kamrog‘i fond birjalarining rasmiy listingiga kiritilgan. Listingdagi aksiyadorlik jamiyatlarning atigi besh foiz aksiyalari fond bozorida ishtirok etmoqda. Bozordagi mahsulotlarning bir guruh ishtirokchilar qo‘lida to‘planganligi va erkin savdodagi moliyaviy vositalarning taqchilligi sarlavhada ko‘rsatilgan holatlarning rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda.

Bank omonati aksiyaga qaraganda foydaliroq. Iqtisodiy jihatdan olib qaraganda bugun bankka omonat qo‘yish aksiyadan daromad olishga qaraganda foydaliroq. Chunki, bugun banklar omonat uchun yillik o‘rtacha 18-20 foiz foyda taklif etishayapdi. Kapital bozori rivojlanmagan sharoitda aksiyalardan bunday stabil daromad olish amri mahol. Hozirgi kunda O‘zbekistonda berilayotgan eng yuqori dividendlar o‘rtacha 10-15 foizni tashkil etadi. Bundan tashqari bankka qo‘yilgan omonatlardan olinadigan foyda soliqdan ozod etilgan, aksincha aksiyalardan olingan dividendlar bo‘yicha rezidentlarga besh, norezidentlarga esa o‘n foiz miqdorida soliq belgilangan. Bularning barchasi bank omonatini aksiyaga nisbatan foydali bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda.

Banklar kapital bozoriga nisbatan rivojlangan infratuzilmaga ega. Yurtimizda bank tizimi bir necha o‘n yilliklar davomida faoliyat yuritib kelmoqda, kapital bozorining vujudga kelishi esa mustaqillik davlidan boshlanadi. Tegishincha, banklar nisbatan yaxshi infratuzilmaga ega bo‘lib, bu xizmatlar darajasi, sifati va hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Qolaversa, xalqaro me’yorlarga amal qilish borasida ham kapital bozoridagi ishtirokchilar banklar bilan raqobatlasha olmaydi. Bunda ayniqsa korporativ boshqaruv tamoyilarini joriy etish, aksiyadorlarning huquqlariga rioya etish, dividendlar to‘lash kabi masalalarda banklar ko‘pchiligi xususiylashtirish jarayonida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarini ortda qoldiradi.

Quyidagilar esa huquqiy omillarga misol bo‘ladi:
Bank omonati aksiyaga qaraganda huquqiy jihatdan yaxshiroq himoyalangan. Banklarda qo‘yilgan omonatlarning kafolatlari bo‘yicha to‘laqonli huquqiy mexanizm yaratilgan. Masalan, 2002 yilda “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to‘g‘risida”gi maxsus qonun qabul qilingan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi tashkil etilgan. Aksiyalar va ularning huquqiy himoyasi borasida bunday raqobatbardosh va rag‘batlantiruvchi qonunchilik bazasi mavjud emas. Qolaversa, aksiyadorlashtirish va unda yo‘l qo‘yilgan ayrim kamchiliklar natijasida bugun fuqarolar aksiyaga va undan olinadigan daromadning realligiga uncha ishonishmaydi. Aksincha, aholini bank omonatlariga bo‘lgan huquqlarining ta’minlanishi, bu borada ko‘plab choralar amalga oshirilayotganligi sababli fuqarolarning bankka nisbatan ishonchi ancha mustahkamlanib bormoqda.

Kredit olish aksiya chiqarib pul olishdan ko‘ra osonroq. Kompaniyalar uchun bugun kapital bozoridan pul jalb qilish bankdan kredit olishga nisbatan ancha murakkab, ko‘proq vaqt va resurs talab etadi. Bunga qonunchilikda aksiya chiqarish va u orqali mablag‘ jalb etishga qo‘yilgan yuqori talablar, sohadagi qonun hujjatlarining ko‘pligi va huquqiy tartibga solish bilan bog‘liq boshqa muammolar sabab bo‘lmoqda. Masalan, bugungi kunda O‘zbekistonda faqat aksiyadorlik jamiyatlari qimmatli qog‘ozlar chiqarishi va fond bozoridan moliyaviy resurslarni jalb qilishi mumkin.

Biroq, mamlakatdagi aksiyadorlik jamiyatlarining soni, u yerdagi mavjud bo‘lgan barcha kompaniyalarning bir foizini ham tashkil etmaydi, kompaniyalarning aksariyati MChJ sifatida ishlaydi. Bunday holatda, MChJ va boshqa kompaniyalarni kapital bozoriga jalb etadigan va o‘z faoliyatlarini mazkur bozor orqali moliyalashtirish imkonini beradigan islohotlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Boshqacha aytganda, kompaniyaning tashkiliy huquqiy shakli va kapitali mezonlari asosida fond bozoriga ruxsat berish amaliyotini bekor qilish kerak. Buning o‘rniga, bozorga kirishning asosiy tamoyili kompaniyaning ishonchliligi, shaffofligi va samaradorligi bo‘lishi mumkin. Dunyoda bunday kompaniyalarga fond bozorida ishtirok etishga imkon beradigan ko‘plab holatlar mavjud.

Masalan, 2016 yil oxiriga kelib, dunyoning qirqdan ortiq fond birjalarida yetti mingdan ortiq kichik va o‘rta kompaniyalar ro‘yxatga olingan. O‘zbekistonda MChJ va boshqa "yangi sub’ektlar" uchun maxsus savdo maydonchalarining tashkil yetilishi fond bozori ko‘lami ortishiga yaxshi turtki bo‘ladi. Bu nafaqat yirik korxonalar, balki kichik va o‘rta biznes uchun ham fond bozori infratuzilmasining imkoniyatlaridan foydalangan holda moliyaviy resurslarni jalb qilish va investitsiyalashga imkon beradi.

Xufyona iqtisodiyot va “ko‘cha”dan qarz olishning yetarli darajada huquqiy tartibga solinmaganligi. O‘zbekiston kabi o‘tish davri mamlakatlarida moliyaviy xizmatlar bozorida bevosita aks etadigan xufyona iqtisodiyotning ulushi katta. Rasmiy statitikaga ko‘ra O‘zbekistonda ham xufyona iqtisodiyot YaMMning ellik foizidan yuqori. Bu holat iqtisodiyotning boshqa sohalari singari moliya bozorida ham yaqqol ko‘rinadi. Xususan, bank kreditlari va fond bozori bilan bir qatorda "ko‘chadan qarz olish" deb nomlangan yana bir manba mavjud. Bu jismoniy shaxslardan, odatda fond bozoriga, hattoki bank foizlariga nisbatan yuqori stavkalarda, chet el valyutasida qarz olishdan iborat. Tashqi tomondan, bu oddiy qarz munosabatlari kabi ko‘rinadi, ammo uning ko‘lami va mohiyati odatiy iste’mol krediti tarkibiga kirmaydi.

Afsuski, bu borada rasmiy ma’lumotlar yoki statistik ma’lumotlar yo‘q, ammo aksariyat tadbirkorlik faoliyati sub’ektlari tomonidan norasmiy, yashirincha buxgalteriya hisobini yuritish tizimining mavjudligi moliyaviy xizmatlar sohasida bunday “kvazi-huquqiy” kreditlar mavjudligini tasdiqlaydi. Kapital bozorini rivojlantirish borasidagi islohotlar shunday “kvazi-huquqiy” amaliyotni qonuniylashtirish, ularni bank va fond bozori faoliyatiga yo‘naltirishga qaratilgan bo‘lsa, bu ham davlat uchun, ham biznes uchun foydali bo‘ladi. Ya’ni bunday faoliyat qonuniylashtirilishi orqali davlat investorlarning moliya tizimiga bo‘lgan ishonchi va soliq tushumlari oshishiga erishishi mumkin. Moliyalashtirishning xufyona mexanizmlarini legallashtirish biznesga huquqiy kafolatlar, nisbatan arzon mablag‘ga ega bo‘lish imkonini beradi.

Ijtimoiy omillar sirasiga aholining xabardorlik darajasi, kapital bozoriga bo‘lgan ijtimoiy ishonchning pastligi va sohada malakali mutaxassislarning yetishmasligi kabilar kiradi. Jamiyatning xabardorligi va ishonchi keng qamrovli va tezkor chora-tadbirlarni talab qiladigan muhim masaladir. O‘zbekistonda fond bozori institutlari qariyb o‘ttiz yil davomida mavjudligiga qaramay, aholi fond bozori imkoniyatlaridan foydalanishni istamayapti.

Bunga kapital bozori dastlab tashkil etilgan vaqtdagi kamchiliklar, ko‘pchilik aholining madaniy xususiyatlariga mos bo‘lgan islomiy moliyaviy vositalarning yo‘qligi, qonunchilikda jamoatchilikning xabardorligi va aholining ishonchini oshirishga qaratilgan yetarli chora-tadbirlar amalga oshirilmayotganligi asosiy sabablardan bo‘lmoqda. Natijada aksiyalar oddiy sarmoyadorlar uchun jozibadorligini yo‘qotmoqda va sarlavhada ko‘rsatilgan holatlar yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda.

Fikrimizcha, yuqoridagi muammolarni bartaraf etish, tadbirkorlar va fuqarolar uchun moliya bozorida qo‘shimcha imkoniyatlar yaratish maqsadida kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Joriy yilning oxiriga qadar ishlab chiqilishi rejalashtirilgan O‘zbekiston kapital bozorini rivojlantirish strategiyasida yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda quyidagi chora-tadbirlar nazarda tutilishi maqsadga muvofiq sanaladi.

1. Kapital bozoridagi taklifni, ya’ni moliyaviy vositalar va emitentlar sonini ko‘paytirish bo‘yicha chora-tadbirlar. Bu asosan samarali ishlayotgan aksionerlik jamiyatlaridagi davlat ulushini kapital bozori orqali xususiylashtirishning huquqiy asoslarini yaratish; MChJ va o‘rta biznes vakillari uchun maxsus turdagi qimmatli qog‘ozlarni va aholining madaniy xususiyatlarini inobatga olgan holda islomiy moliya vositalarini joriy etish, aksiyalarga bank krediti va bank omonatiga teng huquqiy maqom va imtiyozlar berish. Shuningdek, qonunchilikda qimmatli qog‘ozlar chiqarish huquqiga ega bo‘lgan kompaniyalar doirasini kengaytirish; fond birjasida MChJ va o‘rta biznes korxonalari qimmatli qog‘ozlari bilan savdo qilish uchun maxsus platformani yaratish; qonunchilikda aksiyadorlarning boshqaruv huquqlarini amalga oshirishning alternativ usullari: masofadan turib ovoz berish, elektron ovoz berish mexanizmlarini joriy etish; emitentlarning dividend to‘lash tizimini soddalashtirish; va ishonchli auditorlik kompaniyalari, shu jumladan xalqaro kompaniyalar faoliyatini rivojlantirish.

2. Kapital bozori orqali investitsiyalarni ko‘paytirish choralari. Qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish uchun broker va depozitariy bilan onlayn shartnoma tuzish va hisobvarag‘ ochishning huquqiy mexanizmini yaratish. Qolaversa, telefon orqali savdo qilish imkoniyatlarini kengaytirish. Emitent kompaniyalarning oshkoraligini va to‘langan dividendlar to‘g‘risidagi ma’lumot olish tizimini takomillashtirish; qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilingan xorijiy mablag‘lar va ulardan kelgan foydani olish tartibini soddalashtirish; qimmatli qog‘ozlar bilan tuziladigan bitimlardan olinadigan turli to‘lovlarni kamaytirish; mahalliy va xoirjiy investorlarni fond bozori orqali sarmoyalashni rag‘batlantirishga doir aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish; portfel investitsiyalarga ham boshqa investitsiyalarga beriladigan huquqiy maqom va imtiyozlarni tadbiq etish.

3. Bozor vositachilari (brokerlar, dilerlar, investitsiya fondlari, market-meykerlar, reyting agentliklari va boshqalar) faoliyatini rivojlantirish. Fond bozorida tadbirkorlik faoliyatiga soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlar berish orqali bozor vositachilarining faoliyatini rag‘batlantirish; O‘zbekiston fond bozoriga xalqaro vositachilarning kirishini osonlashtirish; O‘zbekiston fond birjasi ishtirokchilari uyushmasini tashkil etish va ularning o‘zini o‘zi boshqarish vakolatlarini kengaytirish.

4. Aholining xabardorligi va axborot ta’minotini yaxshilash. Fond birjasi yangiliklari va axborotiga ixtisoslashgan ommaviy axborot vositalarini (televideniye, radio, gazeta, veb-sayt va boshqalar) yaratish; reyting agentliklari, shu jumladan xalqaro agentliklarning faoliyatini rag‘batlantirish, va ular tomonidan keng qamrovli sarmoyadorlarga emitent kompaniyalar faoliyati to‘g‘risida ishonchli tahlillar berilishining huquqiy asoslarini takomillashtirish; aholining fond bozoriga sarmoya kiritishi to‘g‘risida xabardorligini oshirish bo‘yicha tizimli ravishda maxsus kurslar va mahorat darslarini tashkil etish; biznes boshqaruvi, loyihalarni boshqarish, investitsiya strategiyalari va boshqa sohalarga ixtisoslashgan xususiy o‘quv yurtlari, shu jumladan xorijiy universitetlarning tashkil etilishini qo‘llab-quvvatlash.

Bu takliflarni amalga oshirish uchun, albatta, eng avvalo tegishli huquqiy baza shakllantirilishi va qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi qonunchilik takomillashtirilishi lozim.

O‘ylaymizki mamlakatimizda kapital bozorini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshiriladigan islohotlar biznesni moliyalashtirishni yaxshilash hamda milliy, mintaqaviy va global kompaniyalar va investorlarning investitsiya imkoniyatlarini kengaytirish uchun yanada qulay zamin yaratadi. Biznesni moliyalashtirishdagi raqobat muhitining kuchayishi kapital bozori institutlari tomonidan ko‘rsatiladigan moliyaviy xizmatlar sifati va turlarining kengayishi, aholining investitsion faolligining oshishi, hamda ularning bo‘sh pul mablag‘lari kapital bozoriga jalb etilish darajasining ortishiga xizmat qiladi.
“Zamin” yangiliklarini “Facebook”da kuzatib boring