Оруэлл аксиомаси: эрк – қулликдир, билимсизлик – кучдир

Эркинлик икки карра икки тўрт эканлигини айта олишингдир.

Британиялик ёзувчи Жорж Оруэллнинг антиутопик йўналишда ёзилган «1984» романи дунёнинг энг машҳур асарлари рўйхатига киритилган. Асар ўзбек тилида ҳам нашр қилингандан сўнг ўзбек китобхонлари орасида тезда машҳур бўлиб кетди, асарни мутолаа қилиш, у ҳақида фикр билдириш ҳақиқий чэлленжга айланди. Ҳарқалай, рақсга тушиб, бошидан муздек сув қуйишдан кўра, фойдали ва тартибли мусобақа бошланди.

«1984» асарида ўтган асрнинг 80-йилларида Уммония (Англия, Шимолий ва Жанубий Америка, Австралия, Океания, Жанубий Африканинг умумий номи) мамлакатида ҳукм сурган сиёсий тузум ҳақида сўз боради. Ном ҳам айнан воқеалар содир бўлган йилдан келиб чиқиб танлангандек. Китобда тасвирланган ҳолатлар тарихий далиллар билан солиштириб кўрилганда эса реал макон Собиқ совет иттифоқи бўлгани, инглиз социализми тушунчаси остида коммунизм назарда тутилгани, «1984» эса тоталитар тузум авж олган палла — 1948 йил экани (шунчаки рақамларнинг ўрни алмаштирилган) ҳақида ўқувчида эҳтимол пайдо бўлади.

Оруэлл дунёсида ўқувчини жалб қиладиган нарса – асарнинг номи. Дастлаб, унинг ишчи номи «​Европадаги охирги инсон»​ бўлганди. Роботлашаёзган Ингсоц жамиятида яшаётган, хотираси, онги, ҳиссиётларини сақлаб қолишга интилган бош қаҳрамонни ёзувчи фақат ташқи кўриниши одамсимон бўлган махлуқ эмас, чин маънодаги Инсон сифатида кўрсатишни истайди. Кучли эҳтимол билан айтиш мумкинки, роман бу номда ҳам ҳозиргидан кам шуҳрат қозонмаган бўларди.

Асар воқеалари юз берган Уммонияда ягона партия, бошқарувчи ҳокимият, жамият Кўзи мавжуд. Аммо, у ерда тирик қонунлар йўқ. Нимаики партия истакларига уйғун бўлса, шуларнинг барчаси қонуний. Унинг манфаатларига зид ҳар қандай ҳолат, хатти-ҳаракат эса ғайриқонуний. Мантиқан қаралганда, партия – кишилар жамоаси, яъни асар бир гуруҳ кишилар истаги амалга оширилиши доимо қонуний саналган Уммония ҳақида.

Партиянинг ғоялари математик аксиомага ўхшайди, уни қандай бўлса, шундай қабул қилишга мажбурсан, нега ва қандай қилиб деган «ўринсиз» саволларга исбот талаб қилинмайди. Партияга шахс эмас, индивид, онгсиз индивид керак.

«1984» асари узоқ йиллар давомида (у 1949 йил чоп этилган) совет маконида тарқалмаганини тўғри тушуниш мумкин. Асар капиталистларнинг хуружи сифатида авторитар режимлар томонидан инкор этилган.

Унда тасвирланган Ингсоц (инглиз социализми) жамиятида бир неча вазирлик фаолият юритади — Ҳақиқат вазирлиги, Муҳаббат вазирлиги, Фаровонлик вазирлиги. Лекин биз қўллайдиган «исми жисмига монанд» тушунчаси шу нуқтада ўз маънисини батамом йўқотади: Ҳақиқат вазирлигида ҳақиқатдан бошқа ҳамма нарса бор. Фаровонлик вазирлиги исталган нарсага хизмат қилиши мумкин, фақат фаровонликка эмас. Муҳаббат вазирлигининг вазифаси эса муҳаббатни таг-томири билан йўқотиш. Шунга қарамай, Уммонияда фақатгина Катта Оғага нисбатан муҳаббат бўлиши мумкин. «Катта Оғага итоат қилиш — бари улар учун севимли машғулотлар».

Кундалик буюмларнинг номи ҳам партиянинг шарафини эътироф этиш учун қўйилгандек гўё: ғалаба шароби, ғалаба сигареталари, ғалаба уйи... Ҳамма нарса партиянинг мутлақ ғолиблиги нишонаси. Ўз навбатида, уй хароб аҳволдалиги, шароб жиғилдонни қайнатишдан бошқасига ярамаслиги, сигареталарнинг кайфни учирувчи ачимсиқ таъмини тасвирлаш орқали ёзувчи бу ғолибликнинг мўртлигига ишора қилади. Ахир, бу шароитда яшаётган жамиятда қилиб, «ўтган йилга нисбатан озиқ-овқат, кийим-кечак, уй-жой, уй анжомлари, дошқозонлар, ёнилғи, кемалар – ҳамма нарса кўпаяди». Уммонияда фақат «жиноятлар ва ақлдан озишлар камайиб, йилдан-йилга, дақиқадан-дақиқага ҳамма ва ҳамма нарса шиддат билан янги ва янги чўққиларга кўтарилиши» мумкин. Шу зайлда ҳар куни «телеэкран афсонавий статистикани вулқондай отишда давом этади».

Зоҳиран ҳаммада ва ҳар жойда тузумдан розилик, ҳаётдан мамнунлик намоён. Бошқа чора ҳам йўқ, ҳар қадамда телеэкран ва микрофонлар таъқиб қилади, «Катта Оға сени кузатиб турибди» — унинг нигоҳларидан пана жой йўқ, «бош чаноғингнинг ичидаги бир неча сантиметр куб хаёлдан бошқа нарса сенга тегишли эмас». Бундан бошқа чора йўқ: йироқда томлар орасида полиция гуруҳи вертолёти, ҳаммасидан ўтадиган Фикрлар полицияси фуқароларни тўлиқ назорат қилади.

Ботинан эса кишиларда тузумдан норозилик кайфияти ҳукмрон. Лекин ҳеч ким сир бой бермайди. Ўтакетган ингсоцпараст Парсон ҳам тушида «йўқолсин Катта Оға!» дея хитоб қилади, байроқбардорлик ва шиорларни қичқириб айтишда пешқадам бўлган Жулия ҳиссиётларига эрк беради, мамлакат янги тилини ишлаб чиқишда жонбозлик кўрсатадиган Сайм ҳам дабдурустдан «йўқолиб» қолади.

Асар бош қаҳрамони Уинстон Смит Ҳақиқат вазирлигида тарихни сохталаштириш (аслида «бир сафсатанинг ўрнига бошқа сафсатани тўқиб чиқариш») билан машғул бўлса-да, партияга исён, Катта Оғага нафрат ҳисси билан яшайди, Жулия билан ишқий муносабатлар ўрнатиб, ўз исёнини намойиш қилгандек бўлади. Партияга қарши тузилган махфий «Биродарлик ҳаракати»га қўшилишга интилади, қуйи қатлам — проллар бир кун келиб партияни ағдаришидан умид қилади.

Асардаги энг зиддиятли шахс — О’Брайен. Дастлаб «Биродарлик ҳаракати»нинг тарафдори каби кўринса ҳам, партиянинг ашаддий раҳнамоси, Фикр полицияси аъзоси. У партия қарашларини жон-жаҳди билан тарғиб қилса-да, ич-ичидан ўзининг ноҳақлиги-ю Уинстоннинг ҳақлигини тан олаётгандек таассурот қолдиради. У «гаплашса бўладиган ягона одам». Бироқ, у ҳокимиятнинг шундай қурилиши, жамият назорат этилишига рози, шунинг учун О’Брайен ноҳақлигини била туриб, ўрнатилган тартибни сақлашга уринади. Жамиятнинг хотираси суст, кеча олқишланган киши тўсатдан йўқолиб қолса ҳам ҳеч кимда савол пайдо бўлмайди, уни ҳеч ким қидирмайди. Негаки, барча фуқаролар йўқолган киши аллақачон жисман йўқ қилинганига ишонади. Баъзан бундай кишилар суд залларида пайдо бўлиб, кимгадир қарши кўрсатма бериш учун «тирилиб кетади».

Жорж Оруэлл ўз асари орқали, балки ўтмишни тасвирлаган, балки келажакни башорат қилгандир. Кимдир нафрат дақиқасида нафратланаётган ёки нафратланишга мажбурланган бўлиши, икки карра икки беш дейишни истамагани учун биров тирик мурдага айлантирилиши, онгсизлик ҳолатидаги Парсон эса бизга замондош бўлиши мумкин.

Китобнинг охирига етмай туриб, ўқувчида фикр уйғонади: бизни ҳозир алдашмаяптими? Балки, асар билан танишган киши статистика, келтирилаётган янгиликлар, оламшумул марралар ҳақидаги ҳикояларга шубҳа билан қарай бошлар. Оруэлл даҳшатли, қайғули воқеаларни, шу билан бирга сиз ва бизга таниш ҳақиқатни тасвирлайди. У кишиларни манқурт бўлмасликка, фикрлашга, ўз сўзини айтишга чақиради, сўз ва фикр эркинлиги мавжудлигини эслатади. ​

Манба: Kun.uz «Замин» янгиликларини «Вконтакти»да кузатиб боринг