13:00 / 11.02.2022

Агар бола гаджетларга қарам бўлса, қандай йўл тутиш керак?

^{Фото: «Lisa.ru»}
Нега бола бутун бўш вақтини ўйин ўйнаш ёки ижтимоий тармоқларни кезиш билан ўтказиши ҳамда смартфонлар айтилгандек ёмонми ёки йўқлигига, профессионал психолог, ота-она ва бола муносабатлари бўйича мутахассис Карина Рихтер жавоб берди.

Болаларнинг технологияга қарамлигининг 4 сабаби
Болаларнинг севимли машғулотлари муаммоси ҳар доим ота-оналарни ташвишга солган. Шундай қилиб, ҳатто 50-70 йил олдин она-оталар болаларига ўқишни фаол равишда тақиқлашган, чунки бу уларнинг кўриш қобилиятига таъсир ўтказган. Аммо фарзандлар фидокорона китобларга шўнғиб, уларни кўрпа остида фонар билан ўқиган. Бугунги кунда ота-оналар гаджетлар учун урушга киришди, аммо уларнинг ўзлари ҳар дақиқада Telegram ёки Instagram’даги хабарларни текшириб, смартфонга қарайди.

Баъзи катталар учун бу ҳақиқий қарамликка айланди, агар улар онлайн ҳаётдан воз кечса ёки бир мунча вақт интернет ва телефонсиз қолса, ташвиш ва ноқулайликни ҳис қилади. Шу билан бирга, улар болалардан гаджетдан фарқли ўлароқ китоблар, фаол ўйинларга ва офлайн режимда дўстлар билан учрашувларга қизиқишини кутади.

Агар бундай қарамлик катталарда пайдо бўлса, болалар ҳақида нима дейиш мумкин? Уларнинг гаджетларга бўлган иштиёқи кўпинча ота-оналарига қараганда жиддийроқ бўлади. Бунга бир қанча омиллар таъсир қилади. Мана асосийлари:

1. Болалар ўзларини қандай бошқаришни билмайди

Бу ирода ёки интилишнинг етишмаслиги эмас, балки болалар мияси билан боғлиқ. Ўз-ўзини назорат қилиш ва ҳар қандай васвасага йўқ дейиш қобилияти учун масъул бўлган кортекс соҳалари етарли даражада шаклланмаган. Улар фақат ўсмирлик даврининг охирида, яъни тахминан 20 ёшда тўлиқ шаклланади.

2. Болалар ўзлари қизиққан нарсага осонгина тобе бўлади

Бола ўйинчоқлардан минора қуриш учун бир неча соат сарфлаши мумкин. Одатда бола бунда натижага эриша олмаса, қизиқарли фаолиятдан воз кечади. Аммо чексиз ўйинлар ва ижтимоий медиа тасмаларига эга смартфон ҳар қандай бола учун ўйин-кулгини таклиф қилади. Ўйнашдан чарчаган ҳолда TikTok’да нима жойланганини ёки YouTube’да мультфильмларни томоша қилиши мумкин.

3. Болалар ишлашдан кўра завқланишни афзал кўради

Умуман олганда, бу нафақат болалар, балки катталар руҳиятига ҳам хосдир. Ҳар қандай одам ишлаш ёки ўқишдан кўра ўйин-кулгини афзал кўради. Смартфон эса уларнинг асосий манбаидир.

4. Атрофдаги муҳит қулай бўлмаса, болалар унинг атрофидаги дунёдан кўра смартфоннинг муқобил реаллигини афзал кўради

Илгари бунинг учун китоб ва фильмлар чиқарилган. Бугунги кунда ижтимоий тармоқлар ва кўнгилочар хизматларнинг виртуал ҳақиқати ҳар қандай мос дунёни танлаш ва ўзни ўзгартирмасдан хоҳлаган одамга айланиш имконини беради. Гаджетлар бугунги кунда болаларни виртуал оламга олиб борадиган ва уларнинг эътиборини тўлиқ ўзига тортадиган маконга айланмоқда.

Қоидалар ҳамма жойда керак: ота-оналар учун 5 маслаҳат
Гаджетлар боланинг ҳаётига фойдали таъсир кўрсатмайди. Статик ҳолатда узоқ вақт фойдаланиш, кичик экрандан ўқиш ва доимий равишда милтилловчи расмлар болаларнинг соғлиғига бевосита таъсир қилади. Кўриш, умуртқа поғонаси, бош оғриғи, чарчоқ ва ортиқча вазн билан боғлиқ муаммоларга олиб келади. Улар когнитив қобилиятларга ҳам салбий таъсир қилади.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, смартфонлардан ортиқча фойдаланиш ўрганишни камайтиради, когнитив қизиқишни пасайтиради ва диққат етишмаслиги гиперактивлик бузилишининг ривожланишига сабаб бўлиши мумкин.

Бошқа томондан, смартфонлар ҳаётнинг ажралмас қисмига айланди. Агар болада гаджет бўлмаса, у жамоада ажралиб қолади, замонавий тенденцияларни хабарсиз қолади, машҳурларни танимайди ва тенгдошлари қандай яшашини билмайди.

Бундан ташқари, гаджетлар таълим платформаларига киришни ҳам таъминлайди, энг яхши ўқитувчилардан онлайн тарзда ўрганишга ва турли кўникмаларни ривожлантиришга ёрдам беради. Аслида муаммо боланинг смартфони борлигида эмас, балки унинг ҳақиқий ҳаётини алмаштириб юборишидадир. Уни қандай тузатиш керак?

Ўзингиздан бошланг
Агар бола ота-онасини доимо компьютерда ёки қўлида телефонда кўрса, у уларни нусхалайди ва бутун вақтини гаджетга бағишлайди.

Гаджетлардан чалғитиш учун фойдаланманг
Агар болага эрта ёшдан бошлаб гаджет зерикиш билан курашишнинг энг яхши усули эканлиги ўргатилса, вақт ўтиши билан фақат у билан боғланади.

Вақтни эмас, балки мазмунни назорат қилинг
Таълим, таълим дастурлари ва видеолари учун ҳеч қандай чекловлар йўқ, вақт эса кўнгилочар контентга қатъий чекланади. Ўйин ва иловалар орқали тилларни ўрганиш, мантиқ ва луғатни ривожлантириш, математика кўникмаларини ўргатиш, табиат ва тарих ҳақида маълумот олиш мумкин.

Муқобил ўйинларни таклиф қилинг
Болалар ўзига қандай ғамхўрлик қилишни билишмайди. Уларга буни ўргатиш керак. Фарзанд зерикканида нима қилиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўриш лозим. Китоб, дўстлар билан сайр қилиш зерикишдан чалғитиши мумкин, китобларда вазифаларни ишлаб чиқадиган конструкторлар ва бошқалар.

Гаджетларсиз зоналарни ўрнатинг
Мисол учун, телефонни столда ва ётоқхонада қолдириб бўлмайди, лекин саёҳат пайтида ундан видео ва фотосуратлар олиш ёки саёҳатдан жонли репортаж қилиш учун фойдаланиш мумкин. Қоидалар барча оила аъзоларига тегишли бўлиши керак.

Агар болага телефон билан тушлик қилишига рухсат бермасангиз, лекин ўзингиз янгиликларни ўқисангиз, бу қоида табиий норозиликка сабаб бўлади. Худди шу нарса контентга ҳам тегишли: агар оддий ўйинлар ёки Instagram’да дўстингизнинг маникюрига қарасангиз, боладан Жанубий Африка табиатига қизиқишини сўраш ғалати.

Агар ишингиз интернет билан боғлиқ бўлса, телефон ёки ноутбук экрани олдида кўп вақт ўтказсангиз, болага айнан нима қилаётганингизни кўрсатинг. У сизни завқланиш эмас, балки ишлаётганингизни кўриши керак. Бундай ҳолда болада гаджетларга иш қуроли сифатида муносабат ҳам шаклланади ва у уларни ўйин-кулгининг ягона манбаи сифатида қабул қилмайди.