AQSh va Xitoy mojarosi: Tramp davrida yuz beradigan ehtimollar

^{Kevin Lamarque / Reuters / Scanpix / LETA}
AQSh va Xitoy ikki eng yirik dunyoviy davlat boʻlib, ularning har ikkisi BMT Xavfsizlik Kengashi a'zosi va yadroviy qurolga ega davlatlar. Bu ikki davlat iqtisodiyoti jahon yalpi ichki mahsulotining 40 foizidan ortigʻini tashkil etadi. Ular oʻrtasidagi har qanday mojaro xalqaro darajaga koʻtarilib, butun dunyo aholisiga ta'sir qilishi mumkin.

Donald Tramp prezidentlikka qaytishi ehtimoli kuchaygani sayin bu mojaro xavfi yanada haqiqatga yaqinlashaverdi. Chunki Trampning dasturida Pekinga qarshi kurash asosiy mavzu sifatida koʻriladi. Tramp The Wall Street Journal nashriga bergan intervyusida «Si Jinping mening nihoyatda gʻazabnok yaramasligimni juda yaxshi biladi» degan gapi bilan AQSh-Xitoy munosabatlarida qanday yondashuv kutish mumkinligini koʻrsatib berdi.

Respublikachilarning tashqi siyosatdagi asosiy kuchi boʻlgan «sorlochinlar/hawking policy» (qat'iy siyosiy pozitsiya tarafdorlari) fikriga koʻra, Trampning ikki prezidentlik davridagi harakatlari va aytgan soʻzlari amerikaliklarning Xitoyga boʻlgan munosabatini shakllantirib keldi.

Berlindagi Karnegi markazi ilmiy xodimi Temur Umarov «Meduza»ga bergan izohida Tramp davrida AQSh va Xitoy oʻrtasidagi munosabatlar yanada keskinlashishi mumkinligini ta'kidlaydi. Bu munosabatlarda Tayvan mojarosi, savdo urushlari va texnologik raqobat asosiy oʻrinni egallashi kutilmoqda.

AQSh-Xitoy munosabatlari qaysi yoʻnalishlarda rivojlanishi, koʻp jihatdan, ikki davlat etakchilari harakatlariga bogʻliq boʻlib qolmoqda.

Yarim asrlik yillik munosabatlar kushandasi: Nega AQSh va Xitoy oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashdi va Tramp davrida tiklanishi mumkin emas?

Zamonaviy dunyoning eng qudratli davlatlari — AQSh va Xitoy oʻrtasidagi munosabatlar soʻnggi 50 yil ichidagi eng yomon holatga keldi. Garchi bu vaziyat Donald Tramp sababli yuz bermagan boʻlsa-da, aynan Tramp bu jarayonning asosiy triggeriga aylandi.

Munosabatlar yomonlashuvining asosiy sababi — amerikaliklarning Xitoyga nisbatan oʻz siyosatidan koʻngli sovishi boʻli. Bu siyosat ildizlari «sovuq urush» davridagi amerika-sovet munosabatlariga borib taqaladi. 1970-yillarda AQSh maochi Xitoy bilan yaqinlashishga urina boshladi. Bu jarayon Xitoy va SSSR oʻrtasidagi munosabatlar keskinlikka etgan paytda amalga oshirildi.

1969 yil mart oyida Sovet va Xitoy chegarachilari Daman orolida toʻqnashuv sodir etdi. AQSh buni Xitoy bilan yaqinlashish uchun imkoniyat sifatida koʻrdi. Bu yaqinlashuvning asosiy tashabbuskori mashhur amerikalik diplomat Genri Kissinjer edi. Uning «Xitoy haqida» kitobida ta'kidlashicha, 1970-yillarda amerika-xitoy «psevdoittifoqi» shakllantirilgan boʻlib, uning asosiy maqsadi sovet ittifoqini tiyib turish boʻlgan. Xitoy uchun bu format juda manfaatli edi. Chunki Tayvan masalasi inobatga olinmasa, AQSh bilan hamkorlik Pekinga asosiy strategik maqsadlariga erishishga yordam bergan.

1976 yilda Xitoy rahbari Mao Jedong vafot etganidan soʻng Deng Syaoping islohotlari boshlanadi va Xitoy-AQSh munosabatlari yangi bosqichga oʻtdi. Amerika siyosiy doiralarida Xitoy Yaponiya yoki Janubiy Koreya kabi demokratiya yoʻliga oʻtishini umid qiluvchilar paydo boʻldi.

Ammo bu umidlar uzoqqa bormadi. Xitoy siyosiy tizimidagi oʻzgarishlarga qaramasdan, avtokratik hokimiyat saqlanib qoldi. AQSh va Xitoy oʻrtasidagi ziddiyatlar esa keyingi oʻn yilliklarda yanada chuqurlashdi.

Xitoy ushbu umidlarni oqlash niyatida emas edi. Buning ilk ochiq ishorasi 1989 yilda Tiananmen maydonidagi namoyishlar shafqatsizlik bilan bostirilishi boʻldi. Vaqt oʻtishi bilan Xitoy oʻz yoʻlidan yurish niyatida ekanini koʻrsatuvchi signallar yanada koʻpaydi.

AQShning 44-prezidenti Barak Obama va uning Davlat kotibi Hillari Klinton Amerika-Xitoy munosabatlarini qayta koʻrib chiqishga harakat qildi. Ularning «Osiyoga burilish» (Pivot to Asia) tashqi siyosiy strategiyasi asosan shu maqsadga qaratilgandi. Ammo bu strategiya muvaffaqiyatli boʻlmadi, chunki asosiy muammo — AQSh iqtisodiyotini jahondagi etakchi pozitsiyadan surib chiqarish tomon harakat qilayotgan Xitoy iqtisodiyotiga boʻlgan bogʻlanib qolgani boʻldi. Tramp esa buni toʻgʻrilashga va'da bergan.

AQShning 45-prezidenti birinchi muddati davomida Xitoyga oid yuzlab qonun va hujjatlarni oʻzgartirishga ulgurdi hamda «ajrashish» (decoupling — bosqichma-bosqich munosabatlarni uzish) jarayonini boshladi.

Ammo Trampning 2016–2020 yillarda Xitoyga oid asosiy yutugʻi shunda ediki, u AQSh va Xitoy munosabatlarini shunchalik radikal oʻzgartirdiki, ularni XXI asr boshidagi odatiy holatga qaytarishning iloji boʻlmadi. 46-prezident Jo Bayden esa garchi Trampning barcha qarashlarini qoʻllamasa-da, uning Xitoy boʻyicha yoʻnalishini davom ettirdi.

Bayden ma'muriyatining Xitoyga boʻlgan yondashuvi tizimli va har tomonlama keng koʻlamli edi. Ekspertlar uning quyidagi yutuqlarini ta'kidlashadi:

• ahamiyatli sohalarda (mikrochiplar, poʻlat va alyuminiy, elektromobillar, akkumulyatorlar, quyosh panellari va h.k.) bojlar kengaytirildi;
  
• Amerikaning yuqori texnologiyali sohasiga 2 trln dollarlik ichki investitsiyalar kiritildi (shu jumladan, CHIPS and Science Act orqali muhim moliyaviy qoʻllab-quvvatlash);
  
• Hind-Okeaniya mintaqasida yangi alyanslar yaratildi (AUKUS, QUAD, Yaponiya-Filippin-AQSh uch tomonlama formati);
  
• Xitoyga qarshi kurashni NATO va Katta ettilik maydonlarida samarali muvofiqlashtirish ta'minlandi.
  

Shu bilan birga, Bayden ma'muriyati Xitoy rahbariyati bilan aloqalarni, ayniqsa, mudofaa vazirliklari darajasida muloqotni saqlab qoldi.

Baydenning Xitoyga boʻlgan yondashuvini patsifistik deb atab boʻlmaydi. Oldingi demokrat ma'muriyatlar bilan taqqoslaganda, Bayden Xitoyga nisbatan ancha qat'iy pozitsiyada boʻlgan.

Amerikacha konsensus: Xitoyga qarshi kurash respublikachilar va demokratlarni qanday birlashtirdi va ekspertlar nega AQShni qurollantirishga chorlamoqda?

Vashingtonda Xitoyga nisbatan demokratlar va respublikachi partiyalar oʻrtasidagi hamfikrlilik bugunning ajoyib fenomeni boʻlib, bu zamonaviy Amerika jamiyatdagi chuqur qutblashuvga qaramasdan shakllangan.

Bu holat faqat Trampning yutugʻi emas, balki xalqaro aloqalar boʻyicha amerikalik mutaxassislarning, ayniqsa, Xitoy boʻyicha ekspertlarning, AQShning global siyosatdagi ta'siri pasayishiga boʻlgan refleksiyasi natijasi hisoblanadi.

Bu nega muhim?

AQShda tashqi siyosat boʻyicha ekspertlar jamoasi Rossiya va boshqa ba'zi postsovet davlatlaridagi avtoritar rejimlar sharoitida kuzatilgan vaziyatdan keskin farq qiladi. Amerika tashqi siyosat mexanizmi asosida «aylanma eshiklar» (revolving doors) tizimi yotadi, ya'ni koʻplab ekspertlar ilgari davlat lavozimlarida ishlagan yoki kelajakda ishlash niyatida.

Shu sababli, AQShda ekspertlar jamoasi va qaror qabul qiluvchi shaxslar bir-biri bilan yaqin aloqada boʻladi. Tashqi siyosat sohasida siyosiy shaxslar va tadqiqotchilar oʻrtasidagi chegaralar amalda yoʻqolgan. Bu holat amerikalik ekspertlar fikrlarining ta'sirini Rossiya yoki Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi ekspertlarga nisbatan ancha kuchli qiladi.

Obama-Tramp oʻtish davrida Xitoyga nisbatan «sorlochincha» qarash amerikalik xitoyshunoslar orasida marginal hisoblangan. 2018 yilda Duglas Paal (Ronald Reygan va katta Jorj Bushning ma'muriyatlarida ishlagan mashhur xitoyshunos) hamkasblari orasidagi yondashuv oʻzgarishini avlodlar almashuvi bilan izohlagan edi:

«Hozirgi amerikalik amaldorlarning aksariyati Xitoy yoʻnalishida 10 yildan oshiq ishlamagan. Ular uchun Xitoy 37-prezident Richard Niksonning qashshoq va orqada qolgan davlat bilan munosabatlarni tiklash uchun Pekinga tashrifidan emas, 2008 yilgi Pekin Olimpiadasi bilan boshlangan».

Bu oʻzgarish Trampning birinchi prezidentlik muddati bilan mos keldi. 2023 yil noyabrida AQSh tashqi siyosati afsonasi, zamonaviy xitoy-amerika munosabatlari me'morlaridan biri, Genri Kissinjer vafot etganidan soʻng, AQShning Xitoyga yondashuvini muhokama qilishda qarama-qarshilik zaruriyati emas, uning detallari bahsi yangi me'yorga aylandi. Endilikda Xitoy bilan birgalikda yashash marginal nuqtayi nazar sifatida koʻrila boshladi.

Bu fenomenga Xitoy boʻyicha ekspertlik hamjamiyatining koʻzga koʻrinarli vakillarining Foreign Affairs jurnalidagi ommaviy debatlari bunga yorqin misol boʻla oladi. Tramp ma'muriyatidagi Milliy xavfsizlik kengashining Osiyo yoʻnalishi rahbari Mettyu Pottinjer va Kongressning Xitoy boʻyicha qoʻmitasi rahbari Mayk Gallaher bir tomondan, Bayden ma'muriyatining sobiq amaldorlari Rash Doshi, Jessika Chen Vayss va Jeyms Staynberg ikkinchi tomondan bahslashishdi.

Taxmin qilish mumkinki, ekspertlar AQSh Xitoy bilan ziddiyatga borishi kerakmi, deb bahslashishgani yoʻq, bu ishni qay tarzda yaxshiroq amalga oshirish mumkin deb yoqa yirtishdi.

Respublikachilar Pottinjer va Gallaher Bayden ma'muriyatini «boshqariladigan raqobat» strategiyasida ayblashdi va bu bilan Xitoy bilan kurashda yarim choralar bilan yutuqqa erishib boʻlmasligini ta'kidlashdi:

«AQSh Xitoy bilan baslashuvni boshqarmasligi kerak; uni yutishi kerak», — deya xulosa qilishdi ular.

Mualliflarning fikricha, Amerika Xitoy rahbariyatini faqatgina ichki va tashqi siyosatini tubdan oʻzgartirishga majbur qila olgandagina kurashda gʻolib boʻladi:

«Gʻalaba qay koʻrinishda boʻladi? Xitoyning kommunistik rahbariyati AQSh va uning ittifoqchilari bilan qaynoq yoki sovuq ziddiyatlarda ustunlikka erishishga urinishlaridan voz kechadi. Xitoy xalqi, hukmron elitadan boshlab oddiy fuqarolargacha, ichki repressiyalarga va tashqi dushmanlikka asoslanmagan yangi rivojlanish va boshqaruv modellarini oʻrganishni boshlaydi».

Pottinjer va Gallaherning fikricha, bu maqsadga erishish uchun tezkor militarizatsiya va hatto jamiyat safarbarligi taqozo etiladi.

Trampning Oq uyga qaytishi bilan shunday qarashlar yangi ma'muriyat qabul qiladigan qarorlar asosiga aylanishi mumkin.

Eskalatsiya boʻyicha maslahatchilar: Trampning Xitoy boʻyicha siyosatini kim belgilab beradi va nega bu odamlar baribir «hawk» yoʻnalishiga tushishadi?

Trampning Xitoyga nisbatan siyosati uning atrofini oʻrab turgan shaxslarga bogʻliq boʻladi. Xitoy boʻyicha siyosatni shakllantirishga ta'sir koʻrsatishi mumkin boʻlgan asosiy nomzodlar:

Marko Rubio — Tramp uni tashqi ishlar vaziri lavozimiga nomzod sifatida koʻrsatgan. Rubio Amerika siyosiy doiralarida Xitoyga nisbatan eng qattiq pozitsiyada boʻlgan shaxslardan biri. U 2020 yildan beri Hongkongdagi vaziyat boʻyicha pozitsiyasi tufayli Xitoy sanktsiyalariga uchragan. U Shinjonda majburiy mehnat orqali ishlab chiqarilgan mahsulotlar import qilinishini taqiqlovchi qonun tashabbuskori boʻlgan.

Maykl Uolts — Milliy xavfsizlik boʻyicha maslahatchi lavozimiga nomzod. U sobiq harbiy boʻlib, Bush ma'muriyatida xizmat qilgan. U Xitoy bilan munosabatlarni radikal qayta koʻrib chiqish tarafdori.

Pit Hegset — mudofaa vaziri lavozimiga ehtimoliy nomzod. U Tramp sevadigan Fox News telekanalidagi mashhur etakchi boʻlgan.

Jon Retkliff — MRB rahbari lavozimiga nomzod. Retkliff Trampning ilk prezidentligi davrida AQSh Milliy razvedka direktori boʻlgan.

Robert Laythayzer — Tashqi savdo boʻyicha vakillik lavozimiga nomzod. Tramp prezidentligi davrida Xitoy bilan savdo urushida faol ishtirok etgan.

Jeykob Helberg — Davlat departamentida muhim lavozimga koʻrsatilayotgan nomzod.

Bu nomzodlar Xitoyga nisbatan qattiq choralarni qoʻllash tarafdori boʻlib, ularning ta'minlanishi Tramp ma'muriyatining Xitoyga nisbatan siyosatini yanada keskinlashtirishi mumkin.

Tramp ma'muriyatiga toʻgʻridan toʻgʻri kirmasa-da, uning siyosatini qoʻllovchi boshqa tarafdorlari ham bor, ular lavozimiga koʻra Xitoy bilan ishlamaydi, ammo Pekinni Amerika manfaatlari uchun asosiy tahdid, deb biladi. Ulardan biri — Arkanzas shtatidagi respublikachi senator Tom Kotton. Tramp unga MRBni boshqarishni taklif qilgan, ammo Kotton bu lavozimdan bosh tortgan. Axios nashri yozishicha, u Senatning razvedka boʻyicha qoʻmitasiga raislik qiladi.

The New York Times nashridagi mojaroli kolonkasi orqali tanilish bilan birga, Kotton Xitoyga qarshi qattiq pozitsiyada va shu boradagi qonun loyihalari tashabbuskori sifatida tanilgan (masalan, Amerika davlat organlariga Huawei va ZTE kabi xitoylik texnogigantlarning uskunalaridan foydalanishni taqiqlash; xitoylik talabalarning AQSh texnologiya universitetlarida oʻqishini cheklash; TikTok’ni AQShda bloklash va boshqa tashabbuslar). Xitoyning ingliz tilida chiqadigan Global Times nashri koʻpgina tashabbuslari va qattiq ritorikasi uchun Kottonni «neonatsist» deb atagan.

Ommaviy chiqishlarida Kotton Amerika «yovuzlik imperiyasi [Xitoy]ni engishi va xitoylik kommunistlarni tarix chiqindixonasiga uloqtirishi kerak», deb ta'kidlagan.

2021 yilda u 84 sahifadan iborat «Beat China. Targeted Decoupling and the Economic Long War» («Xitoyni engish. Yoʻnaltirilgan ajralish va uzoq iqtisodiy urush») nomli dokladini chop etgan boʻlib, unda Amerika iqtisodiyotini Xitoydan tezkor ajratishni (xususan, mudofaa, texnologiyalar va tibbiyot sohalarida) taklif qilgan. Shuningdek, ba'zi tovarlar uchun eksport nazoratini joriy etish (ayniqsa, mikrochiplar boʻyicha) va Jahon savdo tashkiloti kabi xalqaro institutlarni qayta koʻrib chiqishni yoki yangi xalqaro tashkilotlar tuzishni taklif qilgan. Kottonning yangi kitobi «Seven Things You Can’t Say About China» («Xitoy haqida aytilmaydigan etti narsa») 2025 yil fevral oyida chop etilishi rejalashtirilgan.

Birinchi prezidentlik muddatidan farqli ravishda, ikkinchi prezidentlik davrida Trampni AQShning ayrim fikr markazlari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan tarafdorlari bor. Masalan, yuqorida zikr etilgan Mettyu Pottinjer Kapitoliy shturmidan keyingi kuni prezidentning jamoasidan ketgan boʻlsa-da, hozirda Guver institutida ishlab, Xitoyga qarshi kun tartibida faol ishtirok etmoqda.

Tayvan, savdo, texnologiyalar: Tramp Xitoyga nozik mavzularda qanday bosim oʻtkazadi va harbiy mojaro qanchalik haqiqatga yaqin?

Trampning ayrim nomzodlari lavozimga kirishishdan avval Senatda tasdiqlanishi kerak, ammo bu safar Senatda respublikachilarning koʻpchilikda ekanini inobatga olganda, ularning tasdiqlanish ehtimoli yuqori. Yangi saylangan prezidentning maslahatchilari va tarafdorlarining Xitoyga boʻlgan qarashlaridan ma'lumki, ikki tomonlama munosabatlarda yaxshilik kutilayotgani yoʻq. Voqealar rivoji quyidagicha boʻlishi mumkin.

Xitoy va AQSh savdosi

Tramp Xitoyning barcha importiga 60 foizlik boj joriy qilish va yangi savdo urushini boshlashni va'da qilgan. Bunday radikal qadam Xitoy iqtisodiyotining pandemiyadan keyin ham ogʻir ahvolda ekanini inobatga olganda, yillik oʻsish sur'atlarini ikki barobarga qisqartirishi, shuningdek, butun jahon ishlab chiqarish zanjirlarini tebratishi mumkin.

Agar Tramp oʻz va'dalarini bajarsa, Xitoy ikki yoʻldan birini tanlashiga toʻgʻri keladi: yangi sharoitlarga moslashish yoki keskin javob qaytarish. Xitoy AQSh kompaniyalari, jumladan Apple va Intel, uchun muhim boʻlgan ichki bozorda qiyinchiliklar yaratish orqali qarshi harakat qilish imkoniga ega. Xitoy avvalgi davrda Trampga qanday javob berishni yaxshi oʻrganganini bildirib, yangi sharoitlarga tayyor ekanini ta'kidlagan. Mamlakat tegishli qonun hujjatlarini qabul qilib, ayniqsa, xorijiy sanktsiyalarga qarshi qonun kabi vositalarni ishga tushirgan va AQShning Rossiyaga nisbatan sanktsiyalari tajribasidan foydalanib kelgan. Bu yillar davomida Xitoy Amerikaning ayrim kompaniyalariga nisbatan cheklovlar joriy qilgan (masalan, Nvidia chip ishlab chiqaruvchisi, PVH Group, Skydio dron ishlab chiqaruvchisi va Intel kabi kompaniyalar).

Bu jarayonlarda Trampga yaqinlashgan Ilon Maskning oʻrni qiziqarli. Tesla avtomobillarining yarmi Xitoyda ishlab chiqariladi va XXR Tesla uchun AQShdan keyin ikkinchi eng katta bozor sanaladi. Maskning bu savdo ziddiyatlari davomida qanday qadamlar qoʻyishi ham jiddiy e'tiborda boʻladi.

Texnologiyalar eksportini nazorat qilish

Jo Bayden ma'muriyatining Xitoyga texnologiyalar eksportini nazorat qilishga boʻlgan yondashuvini AQSh prezidentining milliy xavfsizlik boʻyicha maslahatchisi Jeyk Sallivanning qisqa iqtibosi bilan tavsiflash mumkin: «Kichik hovli va baland devor» (Small yard and high fence). «Hovli» ichidagi barcha narsa xitoyliklarga ochiq boʻladi, qolgani esa «devor» ortida qoladi.

Shu bilan birga, «hovli» va «devor» qurilishi tizimli va bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Tramp uchun bunday yondashuv juda tartibli va oldindan aytsa boʻladigan koʻrinishi mumkin. Baydenning tartibli yondashuvi xitoyliklarga harakatlanish uchun joy va muzokaralar oʻtkazish imkoni qoldirmagan. Ammo Tramp bilan eksport nazoratining har qanday jihati boshqa masalalarni hal qilish uchun savdo ob'ektiga aylanishi mumkin.

Ayrim mutaxassislar fikricha, Tramp Xitoy bilan muzokaralarni qayta boshlab, yangi savdo bitimini imzolashni istab qolishi mumkin. Agar shunday boʻlsa, Bayden davridagi murosasiz eksport nazoratining koʻp jihatlari yangi ma'muriyat qoʻlida savdo vositasiga aylanishi mumkin. Hatto ikki tomonlama munosabatlarning eng xavfli mavzusi ham shunday vosita boʻlishi mumkin. Navbatda shular haqida soʻz boradi.

Tayvan

Tayvan masalasi Amerika-Xitoy munosabatlarining asosini tashkil qiladi. Aslida, Vashington va Pekin oʻrtasidagi munosabatlardagi muammolar aynan ushbu masala atrofida shakllangan va ikki tomon ham ongli ravishda uni keyinga surib kelgan. Hozir esa oʻsha «keyin» yaqinlashib bormoqda.

AQSh «Bir Xitoy siyosati»ni amalga oshirib, de-yure faqat bitta qonuniy Xitoy hukumati mavjudligini tan oladi. Biroq, Pekinning status-kvoni oʻzgartirishga va orolni asosiy hududga qoʻshib olishga qaratilgan har qanday urinishlariga keskin qarshi chiqadi. Bu noaniqlik qator rasmiy hujjatlarda mustahkamlangan. Ular orasida eng muhimi — «Tayvan bilan munosabatlar toʻgʻrisidagi qonun». Unga koʻra, Vashington orolga yordam berishni va'da qiladi, ammo hech qanday huquqiy majburiyatlarni oʻz zimmasiga olmaydi.

Hozirda Amerika Tayvanni himoya qilishga yuridik jihatdan majbur emas va uzoq yillar davomida Vashington orolga xavfsizlik kafolatlari taqdim etmagan. Ammo soʻnggi yillarda vaziyat oʻzgarmoqda. Bu oʻzgarishlar Tramp davrida boshlanib, Bayden davrida davom etdi — Bayden bir necha bor Xitoy hujumi sodir boʻlsa, AQSh Tayvanni himoya qilishga tayyor ekanini ma'lum qildi.

Bir tomondan, Trampning atrofida Tayvanni mustaqil davlat sifatida tan olish pozitsiyasini qoʻllab-quvvatlashni istagan koʻplab shaxslar bor — ayniqsa, bu yil boshida Tayvanda Demokratik Progressiv partiyadan Lay Ching-te gʻalaba qozonganidan soʻng. U oʻzini «Tayvanning mustaqilligi uchun pragmatik kurashchi» deb tanitgan edi. Boshqa tomondan, Tramp bir necha bor Tayvanni muzokaralardagi aktiv sifatida koʻrishi va zarur boʻlsa, uni savdo yoki boshqa Amerika manfaatlari yoʻlida Pekinga imtiyozlar evaziga qurbon qilish mumkinligini bildirgan.

Tramp qaysi yoʻnalishni tanlashi (Tayvanga koʻmak orqali Xitoyga bosim oʻtkazish yoki orolni qoʻllab-quvvatlashdan voz kechib, savdo masalalari boʻyicha Pekindan imtiyozlar olish) orol atrofidagi mojarolar kuchayishi (shu jumladan, harbiy eskalatsiya) yuz berishi yoki yoʻqligini belgilaydi. Bu esa yadro quroliga ega eng yirik davlatlar oʻrtasidagi urushga dunyoni qanchalik yaqinlashtirishini aniqlaydi.

Pekinning nuqtayi nazari: Xitoy hukumati Trampdan nimalar kutmoqda va nega XXRda hamma AQSh bilan munosabatlar yomonlashuvini kutayotgani yoʻq?

Trampning gʻalabasiga Xitoydan birinchi rasmiy reaktsiya eng yuqori darajada berildi. Xitoy Xalq Respublikasi raisi Si Jinping shaxsan respublikachiga qoʻngʻiroq qilib, uni quyidagi soʻzlar bilan tabrikladi:

«Tarix shundan dalolat beradiki, Xitoy va AQSh hamkorlikdan foyda koʻradi, toʻqnashuv esa ikkala tomonga ham zarar etkazadi. Barqaror, sogʻlom va mustahkam xitoy-amerika munosabatlari har ikki davlatning umumiy manfaatlariga, shuningdek, xalqaro hamjamiyatning umidlariga mos keladi. Ishonamizki, har ikki tomon oʻzaro hurmat, tinch hamkorlik va oʻzaro manfaatli munosabatlar printsiplariga amal qiladi, muloqot va aloqalarni kuchaytiradi, ziddiyatlarni toʻgʻri boshqaradi, oʻzaro manfaatli hamkorlikni kengaytiradi va xitoy-amerika haqiqiy hamkorligi yoʻlida yangi bosqichga oʻtadi. Bu nafaqat mamlakatlarimiz, balki butun dunyo uchun foyda keltiradi».

Shu yoʻnalishdagi maqola keyingi kuni «Jenmin Jibao» gazetasida ham chop etildi. Xitoy Kommunistik partiyasining axborot nashri maqolasi «Xitoy-Amerika barqaror munosabatlari har ikki davlat manfaati uchun», deb nomlandi. Onlayn versiya esa Ikkinchi jahon urushi davrida Xitoyda xizmat qilgan AQSh armiyasi veteranlari haqidagi maqolani e'lon qildi. Siyosiy messej aniq: AQSh va Xitoy oʻtmishda hamkorlik qilgan, bugun ham hamkorlik qilishi mumkin.

Xitoy ekspertlar jamoasida esa turlicha fikrlar bildirildi:

• Shanghay xalqaro tadqiqotlar universiteti professori Xuang Jing Trampning Ukrainadagi urushni tugatishga qaratilgan va'dalarini AQShning Xitoyga diqqatini qaratish istagi bilan bogʻladi. Uning fikricha, Vashington Xitoy va Rossiya oʻrtasidagi munosabatlarni zaiflashtirishga harakat qilishi mumkin.
  
• Rossiya-Xitoy munosabatlari mustahkamligiga shubha bildirgani uchun lavozimidan chetlatilgan, davlat siyosatini tadqiq qilish markazining sobiq vitse-raisi Xu Vey Trampning hokimiyatga kelishi va unga qoʻshimcha ravishda Ilon Mask bilan kelishuvlarga erishish imkoniyati borligini ta'kidlaydi.
  
• Sinhua universitetining xalqaro munosabatlar instituti dekani Yan Syuetung, Pekin universitetining xalqaro munosabatlar instituti direktori Szya Tsingo va Fudan universitetining Amerika tadqiqotlari markazi direktori U Sinbo esa optimist emas. Ular savdo va xavfsizlik masalalarida Xitoy-Amerika munosabatlarida keskinlashuvni taxmin qilishmoqda.
  

Xitoy jamoatchiligi AQSh saylovlarini yaqindan kuzatdi. Trampning gʻalabasi kunida «Tramp oʻz gʻalabasini rasman e'lon qildi» heshtegi bilan chiqarilgan postlar Weibo ijtimoiy tarmogʻida 1 milliarddan ortiq koʻrishlar yigʻdi. Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarda Trampni xitoy serialining mashhur qahramoni «Chjen Huan tarixi» bosh qahramoni oʻrnida tasvirlagan mem tarqaldi. Bu epizod qahramonning saroyga qaytib, oʻch olishga qasd qilishini eslatadi.

Xitoyning harakatlari Trampning tanloviga bogʻliq boʻladi. Hozircha u ikki xil signal yubormoqda: bir tomondan Xitoyni turli ayblarda ayblab, ikkinchi tomondan, Si Jinpingni oʻz inauguratsiyasiga taklif qilmoqda.

Tashvishli kutilmalar: nima uchun ba'zi ekspertlarning optimizmi shubhalar uygʻotadi va ikki nartsiss davlatning kurashi nimalarga olib keladi?

Bugungi kunda faqat bir nechta aniq prognozlarni aytish mumkin:

Birinchidan. Hech qanday yaxshilik kutmaslik kerak. Ba'zi ekspertlarning Tramp va uning jamoasi bilan kelishish mumkinligi haqidagi optimizmi asosan Trampning biznes odami ekaniga bogʻliq. Ammo bu fikrga asosiy qarshi dalil shundaki, Xitoy iqtisodiyoti birinchi Tramp prezidentligi davridagi holatdan ancha yomonlashgan (koʻchmas mulk bozoridagi inqiroz, iqtisodiy oʻsish sekinlashishi, ichki qarz darajasi yuqoriligi, zaif ichki iste'mol, uy xoʻjaliklarining yuqori jamgʻarmasi, demografik muammolar va h.k). Xitoy iqtisodiyoti allaqachon qiyin ahvolda va yangi turbulentlik nafaqat Xitoyga, balki butun dunyo iqtisodiyotiga zarar keltirishi mumkin.

Ikkinchidan. Koʻplab davlatlar ikki gigant oʻrtasidagi mojarodan chetroqda turishni istashi mumkin. Ular, ehtimol, Pekin va Vashingtonni chetlab oʻtadigan maydonlar yaratishga urinadi. Bu nafaqat oʻrta va kichik mamlakatlarga, balki Evroittifoq kabi AQShning yirik ittifoqdoshlariga ham tegishli. Amerikalik sharqshunos va Jorj Bush administratsiyasining sobiq xodimi Evan Feygenbaum AQSh va Xitoyni «nartsiss» davlatlar deb ataydi. Ular faqat oʻz milliy manfaatlarini koʻradi, qolganini esa payqamaydi. Bunday yondashuv natijasida boshqa mamlakatlar ushbu ikki davlat oʻrtasida qolmaslik uchun mintaqaviy masalalarni ularsiz hal qilishga harakat qiladi.

Uchinchidan. Iqlim inqirozidan qochib boʻlmaydi. Bayden ma'muriyati davrida AQSh va Xitoy oʻrtasida hech boʻlmasa iqlim masalalarida hamkorlik saqlanib qolgan edi. Endi buni unutsa ham boʻladi: Tramp va iqlim siyosati mutlaqo zid tushunchalar.

Pekin va Vashington munosabatlarining dunyo barqarorligiga boshqa ta'siri toʻgʻrisida xolis tahlil uchun aniq tushunchalar yoʻq. Bu boʻyicha nomuvofiq prognozlar qilish yoki shunchaki kuzatish bilan cheklanish mumkin. Bu esa koʻp ham kuttirmaydi. “Zamin” yangiliklarini “Twitter”da kuzatib boring