2021 йилда кутилаётган илмий воқеалар: иқлим ўзгариши, вакциналар, Марс ниҳоят забт этиладими?

^{Фото: Getty Images}
2021 йил кириб келганига ҳам ўн кундан ошди, жаҳон илмий даргоҳларида эса аллақачон тадқиқотларнинг бу йилги қисми бошлаб юборилди. Бизга 2021 йилда ҳам илм-фан қатор янгилик ва ютуқларни тақдим этиши кутилмоқда. Хўш, ушбу йилдан қандай илмий натижалар кутиляпти ва нима воқеалар содир бўлади? Шу ҳақда nature.com нашрида қисқача маълумот берилди. «Дарё» мақолани таржима тариқасида тақдим этади.

Албатта, юзага келган шароит тақозоси сабаб 2021 йилда ҳам асосий илмий салоҳият COVID-19’га қарши вакцина ва дорилар яратишга йўналтирилади. Қолаверса, долзарб бўлиб турган иқлим ўзгаришлари масаласи асосий йўналишлардан бири бўлади.

Иқлим ўзгаришлари масаласи
2021 йил иқлим ўзгаришлари масаласида туб бурилиш йили бўлиши кутилмоқда. АҚШнинг сайланган президенти Жо Байден иқлим ўзгаришлари масаласида мамлакатни яна жаҳонда етакчи мақомга қайтариш ва иқлим ўзгаришларига қарши кураш борасидаги Париж келишувига қайта қўшилишга ваъда берди (Президент Дональд Трамп Қўшма Штатларни келишувдан олиб чиқиб кетган эди, АҚШ 2020 йилги сайловларнинг эртаси куни расман келишувдан чиққан эди).

Иқлим ўзгаришлари масаласидаги асосий йил воқеаси ноябрь ойида Глазгода ўтказиладиган БМТ иқлим конференцияси бўлиши кутилмоқда. Унда турли мамлакатлар, 2015 йилдаги Париж келишувларидан буён илк бора иссиқхона газларининг ташланишини камайтириш борасидаги янги мажбуриятларни қабул қилиши керак. Хитой ва Европа Иттифоқи атмосферага чиқариладиган углерод миқдорини камайтириш борасида 2050–2060 йилларгача мўлжалланган йирик режаларга эга бўлиб, олимлар эндиликда «Жо Байден ҳам АҚШ учун шундай режалар қўя оладими?» деган савол билан қизиқмоқда.

COVID-19 изқуварлари
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан тузилган ишчи гуруҳ 2021 йилнинг январь ойи ичида Хитойда бўлади ва COVID-19 пандемиясининг илк манбасини аниқлашга ҳаракат қилади. Эпидемиолог, вирусолог, жамоат саломатлиги бўйича мутахассис ҳамда ветеринарлардан иборат олимлар гуруҳи 2019 йилда илк бора SARS-CoV-2 коронавируси билан боғлиқ инфекция аниқланган Ухань шаҳрида изланиш олиб боради.

Текширувнинг бошланғич қисмида гуруҳ COVID-19 аниқланган энг биринчи беморлар ташриф буюрган Хуанан бозоридаги гўшт ва ҳайвон маҳсулотларини текширади. Вирус манбасини аниқлаш учун йиллар керак бўлиши мумкин, лекин экспертлар йил охиригача янги маълумотлар олишга умид қилмоқда.

Пандемия ва вакциналар
2020 йилда COVID-19’га қарши қўллашга рухсат этилган илк вакциналар пайдо бўлди. Ушбу янги вакциналарнинг самараси борасида 2021 йилнинг биринчи қисмида тўлиқроқ тасаввур ҳосил бўлиши керак. Айниқса, Американинг Novavax ҳамда Johnson & Johnson фармацевтик компаниялари чиқарган вакциналарнинг III босқич клиник синовлар катта қизиқиш уйғотмоқда.

Бу вакциналарни Pfizer ва Moderna чиқарган ва ҳозирда III босқич синовларидан ўтиб бўлди, лекин жуда паст ҳарорат сақлаш талаб этиладиган, РНК асосидаги вакциналарни ташиш ва тарқатишдан кўра осонроқ бўлади. Pfizer вакцинасини кечиктириб бўлмас тиббий ёрдам мақсадларида қўллаш учун айрим мамлакатларда аллақачон рухсат берилди.

^{Фото: AFP}
Ўтган йил охирида Novavax Бирлашган Қироллик ва Қўшма Штатларда ўз вакцинасини синаб кўриш учун икки йирик тадқиқотни бошлади ва унинг натижалари 2021 йил бошида эълон қилинади. Компания йилига икки миллиардга яқин вакцина ишлаб чиқариши мумкин. Икки марта юбориладиган Pfizer ва Moderna вакцинасидан фарқли ўлароқ, Johnson & Johnson вакцинаси бир мартада юбориладиган турдаги бўлиб, у ҳам синовдан ўтмоқда.

Очиқ илмий мақолалар
Илмий тадқиқотларга ҳомийлик қиладиган бир неча йирик компаниялар томонидан сўнгги икки йил мобайнида ташкиллашга ҳаракат қилинган лойиҳа – очиқ илмий мақолалар лойиҳаси 2021 йилда ва ниҳоят ишга тушади. 20 га яқин йирик ташкилотлар, хусусан, Лондондаги Welcome ташкилот, Сиэтлдаги Миленда ва Билл Гейтслар фонди ҳамда Нидерландиянинг NWO миллий ҳомийлик ташкилоти сингарилар 2021 йилнинг январь ойидан бошлаб ўзлари ҳомийлик қилган илмий тадқиқотларга оид мақолаларнинг эркин ҳолатда бўлишини ва эълон қилинган заҳотиёқ мутолаа учун текин тарзда очиқ эълон қилинишини талаб қилди.

Plan S деб ном олган ушбу ташаббус турли илмий журналларга пуллик обуна бўлиш амалиётига чек қўйиши ва илмий мақолаларни исталган одам олиб ўқий оладиган бўлишини таъминлаши мақсад қилинди. Plan S бу борада бир неча нашрларни йўлга солиб бўлди, жумладан, Nature ҳам биринчи марта мақолаларни очиқ тарзда эълон қилмоқда.

Ўзак ҳужайралар бўйича янги йўриқнома
Ўзак ҳужайраларга ихтисослашган тадқиқотлар юритувчи олимлар ўзак ҳужайраларни тадқиқ қилиш бўйича Халқаро Жамиятнинг (ISSCR) янги йўриқномалари чиқарилишини сабрсизлик билан кутмоқда. ISSCR бундай йўриқномани сўнгги бор тўрт йил олдин чиқарган эди. Янги йўриқномада «14 кун» қоидасининг истисно қилиниши кутилмоқда.

^{Фото: Google Photos}
Унга кўра, тадқиқотчилар in vitro олинган одам эмбриони билан ишлашга ҳақли эмас. Янги йўриқномада эса ўзак ҳужайралардан шакллантирилган одам эмбрионига ўхшаш структураларни тадқиқ қилишга рухсат берилиши мумкин. Бу орқали эса олимлар ҳомиладорликнинг эрта босқичларидаги бола тушишига сабаб бўлувчи бир неча касалликларни янада яхшироқ тушунишига имкон беради, деб умид қилмоқда.

Альцгеймер касаллигига қарши дори борасида янги бурилиш
АҚШнинг дори воситалари бўйича назорат органлари Альцгеймер хасталигини секинлаштириши айтилаётган илк дори воситасини фойдаланиш учун қабул қилишга рухсат бериши керак. Biogen номли фармацевтика компанияси томонидан ишлаб чиқилган адуканумаб номли препарат кўплаб олимларнинг фикрига кўра, ушбу касалликнинг миядаги триггери деб ҳисобланувчи ёпишқоқ оқсилга бориб туташадиган антитана кўринишида бўлади.

Препарат ҳақиқатан ҳам самарали таъсир қилаётганлиги ҳақидаги тасдиқлар борасида якдиллик мавжуд эмас. III-босқич клиник синовлари бўйича ўтказилган иккита тадқиқот бир-бирига зид натижа берган ва АҚШ санитар назорат ва озиқ-овқат ҳамда дори воситалари сифатини назорат қилиш Бошқармаси томонидан жалб қилинган мустақил маслаҳат гуруҳининг хулосаларига кўра, препаратни фойдаланиш учун тасдиқланиши мумкин. Альцгеймер касаллигига қарши ҳозиргача ишлаб чиқарилган ва тасдиқланган препаратларнинг барчаси унинг ривожланишининг олдини олмайди, балки, хотира йўқолиши сингари, когнитив симптомларни даволайди холос.

Марсни забт этиш
Хитойнинг космик дастурлари борасидаги йирик мақсадлари йўлидаги ҳаракатлари 2021 йилда ҳам давом этади. Хитойнинг Марсга йўллаган зонди февраль ойида қизил сайёрага қўниши режалаштирилди. Tianwen-1 миссияси 13 хил ускуна, шу жумладан, камералар, радарлар ҳамда заррача анализаторлари орқали Марсда сув ва ҳаёт аломатларини қидиради. Миссия муваффақиятли чиқса, бу қизил сайёрани тадқиқ қилиш борасидаги Хитойнинг дастлабки ютуғига айланади ва бу биринчи марта орбитал аппарат, қўниш модули ва марскезарнинг биргаликда Марсга қўнишини уддалангани бўлади.

^{Фото: NASA}
Узоқ кутилган телескопнинг коинотга чиқарилиши
Октябрда анчадан бери кутилаётган космик телескоп – Жеймс Уэбб телескопининг учирилиши кутилмоқда ва уни ишлаб чиққан NASA мутахассислари «энг катта, энг кучли ва мураккаб космик телескоп» деб эътироф этмоқда. Қиймати 8,8 миллиард долларга тенг бўлган Жеймс Уэбб телескопи, 1990 йилдан бери коинотда ишлаб турган ва 1,3 миллиондан зиёд кузатишларни амалга оширган ҳолда астрономия соҳасида инқилоб ясаган Хаббл телескопининг муваффақиятини такрорлашга уриниб кўради.

Жеймс Уэбб телескопи Хаббл телескопидан кўра кенгроқ тўлқин узунликлари диапазонини қамраб олади ва бу коинот қаърига чуқурроқ назар ташлаш имконини беради.

Тўлқин эффекти
Радиоастрономлар пулсланувчи нейтрон юлдузлардан маёқ сифатида фойдаланган тарзда гравитация тўлқинларини тутиш борасидаги янги усулни очиши мумкин. Ушбу пулслардан келаётган сигналларни аниқ синхронлаган ҳолда Европа, Шимолий Америка ҳамда Австралиядан жой олган илмий гуруҳлар, олис галактикалар марказида бир-бирининг атрофида айланаётган ўта массив қора туйнуклар жуфтлиги томонидан чиқарилаётган узун тўлқинли гравитацион мавжланишларни қайд этиши мумкин. “Замин” янгиликларини “Telegram”да кузатиб боринг